Tố cáo là một trong những quyền cơ bản của công dân được quy định trong Hiến pháp và nhiều văn bản pháp luật khác. Khoản 1 Điều 2 Luật tố cáo quy định: “Tố cáo là việc công dân theo thủ tục do Luật tố cáo quy định báo cho cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền biết về hành vi vi phạm pháp luật của bất cứ cơ quan, tổ chức, cá nhân nào gây thiệt hại hoặc đe dọa gây thiệt hại lợi ích của Nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, cơ quan, tổ chức”.
Một trong những nguyên nhân làm cho số lượng đơn thư tố cáo luôn có chiều hướng gia tăng, tính chất vụ việc ngày càng phức tạp, kéo dài, vượt cấp, một phần do công dân nhầm lẫn giữa quyền tố cáo với quyền khiếu nại, quyền tố cáo với tố giác tội phạm. Nội dung đơn có khi vừa khiếu nại, vừa tố cáo, đi kèm cả kiến nghị đề xuất xử lý người bị tố cáo ở mức này, mức nọ, tịch thu cái này, cái khác…
Bên cạnh đó, theo lời một cán bộ tiếp công dân, còn một nguyên nhân khác là: “Các cơ quan có thẩm quyền giải quyết tố cáo thường bỏ qua cho người tố cáo sai sự thật do ngại xử lý, sợ va chạm, liên lụy, nể nang, né tránh; đồng thời, cũng chưa có chế tài rõ ràng, cụ thể trong việc xử lý kỷ luật, xử phạt vi phạm hành chính (XPVPHC) và xử lý hình sự việc lợi dụng quyền khiếu nại, tố cáo để vu khống, vu cáo làm hại người khác đã lý giải vì sao số lượng và tính chất các đơn thư ngày càng gia tăng, phức tạp”.
Khoản 3 Điều 30 Hiến pháp năm 2013 quy định: “Nghiêm cấm việc… lợi dụng quyền khiếu nại, tố cáo để vu khống, vu cáo làm hại người khác”; Luật Tố cáo 2011 có hiệu lực thi hành từ ngày 1/7/2012 thì nghiêm cấm hành vi “Cố ý tố cáo sai sự thật; kích động, cưỡng ép, dụ dỗ, mua chuộc người khác tố cáo sai sự thật; mạo danh người khác để tố cáo”.
Đồng thời Luật cũng quy định: “Người tố cáo và những người khác có liên quan có hành vi quy định tại các khoản 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12 và 13 Điều 8 của Luật này hoặc vi phạm các quy định khác của pháp luật về tố cáo và giải quyết tố cáo thì tùy theo tính chất, mức độ vi phạm mà bị xử lý kỷ luật, XPVPHC hoặc bị truy cứu trách nhiệm hình sự; nếu gây thiệt hại thì phải bồi thường theo quy định của pháp luật.
Tiếp theo, Bộ luật Hình sự năm 1999 quy định chế tài xử lý về hành vi vu khống, vu cáo làm hại người khác, Điều 122 quy định: “Người nào bịa đặt, loan truyền những điều biết rõ là bịa đặt nhằm xúc phạm danh dự hoặc gây thiệt hại đến quyền, lợi ích hợp pháp của người khác hoặc bịa đặt là người khác phạm tội và tố cáo họ trước cơ quan có thẩm quyền, thì bị phạt cảnh cáo, cải tạo không giam giữ đến hai năm hoặc phạt tù từ ba tháng đến hai năm”.
Ngoài ra, Điều 132 BLHS còn phạt cảnh cáo, cải tạo không giam giữ đến một năm hoặc phạt tù từ ba tháng đến ba năm đối với các hành vi: “a) Lợi dụng chức vụ, quyền hạn cản trở việc khiếu nại, tố cáo, việc xét và giải quyết các khiếu nại, tố cáo hoặc việc xử lý người bị khiếu nại, tố cáo; b) Có trách nhiệm mà cố ý không chấp hành quyết định của cơ quan có thẩm quyền xét và giải quyết các khiếu nại, tố cáo gây thiệt hại cho người khiếu nại, tố cáo”. Người trả thù người khiếu nại, tố cáo thì bị phạt cải tạo không giam giữ đến ba năm hoặc phạt tù từ sáu tháng đến năm năm.
Nếu Đảng viên lợi dụng quyền tố cáo để vu khống, vu cáo làm hại người khác thì còn phải chịu thêm chế tài của Đảng. Tại Điều 14 Quyết định số 181-QĐ/TW ngày 30/3/2013 của Ban Chấp hành Trung ương quy định xử lý kỷ luật đảng viên vi phạm: “Đảng viên vi phạm một trong các trường hợp sau gây hậu quả ít nghiêm trọng thì kỷ luật bằng hình thức khiển trách: a) Viết đơn tố cáo giấu tên, mạo tên. Cùng người khác tham gia viết, ký tên trong cùng một đơn tố cáo. b) Tham gia hoặc bị người khác xúi giục, kích động, cưỡng ép tham gia khiếu kiện đông người gây mất trật tự, an toàn xã hội”.
Hiện nay, tuy chưa có một văn bản riêng quy định về XPVPHC trong lĩnh vực khiếu nại, tố cáo nhưng đã có nhiều Nghị định quy định XPVPHC liên quan đến khiếu nại, tố cáo như: Nghị định số 110/2013/NĐ-CP ngày 24/9/2013 của Chính phủ quy định XPVPHC trong lĩnh vực bổ trợ tư pháp…; Nghị định số 167/2013/NĐ-CP ngày 12/11/2013 của Chính phủ Quy định XPVPHC trong lĩnh vực an ninh, trật tự…
Theo đó, Luật sư, Tư vấn viên pháp luật, Trợ giúp viên pháp lý có hành vi xúi giục cá nhân/khách hàng khiếu nại, tố cáo trái pháp luật có thể bị xử phạt đến 10 triệu đồng; Hành vi viết, phát tán, lưu hành tài liệu có nội dung xuyên tạc bịa đặt, vu cáo làm ảnh hưởng đến uy tín của tổ chức, cá nhân có thể bị phạt đến 3 triệu đồng.
Thiết nghĩ, trong thời gian tới, bên cạnh việc đẩy mạnh tuyên truyền sâu rộng Luật Khiếu nại, Luật Tố cáo đến mọi tầng lớp nhân dân, nhất là hành vi nghiêm cấm và quy định xử lý việc tố cáo sai sự thật, thì cần sớm ban hành Nghị định về XPVPHC trong lĩnh vực khiếu nại, tố cáo để dần hoàn thiện hệ thống chế tài đủ mạnh, đồng bộ xử lý hành vi vi phạm pháp luật này. Khi đã chính thức phát hiện hành vi lợi dụng quyền khiếu nại, tố cáo để vu khống, vu cáo làm hại người khác thì phải xử lý nghiêm theo quy định của pháp luật. Có như vậy, sẽ hạn chế được kiểu dân chủ quá trớn, dân chủ ngoài khuôn khổ pháp luật.
