* Niềm tin mãnh liệt về thế giới tâm linh và vũ trụ của người H’Mông
Sự ban phúc hay giáng họa hoàn toàn phụ thuộc vào cách ứng xử của con người đối với các vị thần linh. Do vậy, người H’Mông phải thực hành nhiều nghi lễ thờ cúng thần linh định kỳ hay đột xuất để tạ ơn khi gặp điều may mắn hay giải hạn khi gặp điều tai ương, cầu mong điều tốt đẹp trong cuộc sống.
Linh hồn cai quản mọi vật
Người H’Mông quan niệm rằng, tất cả mọi vật đều có linh hồn, mỗi một ngọn núi, cánh rừng, gốc cây, hòn đá đều có ma cai quản. Ma thiện thì ít, còn ma ác thì nhiều, chúng luôn rình rập để bắt hồn người sống. Trong cuộc sống hàng ngày, khi gặp chuyện gì không may thì người H’Mông cho rằng đó là do ma làm. Do đó, trong gia đình người H’Mông bên cạnh thờ cúng tổ tiên, còn tồn tại một hệ thống ma nhà với những nghi thức cúng khác nhau.
Trong quan niệm của người H’Mông nguy hiểm nhất là ma ngũ hải,chúng thường gây ra những cái chết đột ngột, chẳng hạn như ngạt thở hoặc hộc máu mồm mà chết.Theo sau ma ngũ hải là ma “đax khua đê”, loại ma này chỉ có trong nội bộ tộc người,ma xuất hiện khi các cá nhân có mối hiểm khích, có thể khấn ma đi làm hại người khác. Loại ma này thường gây ra những trận ốm đột ngột nhưng không nguy hiểm như ma ngũ hải.
Thi vi sú (thix vi suz, thiz vi sư) là loại ma mà người H’Mông luôn đề phòng. Ma này thường gây ra tai nạn như cháy nhà, đá lăn, cây đổ vào người đi rừng, đi nương. Với những cái chết bị ma thi vi sú làm, người H’Mông phải mời thầy cúng đến để tẩy rửa mọi xui xẻo trong nhà, trong dòng họ. Con vật được thay thế để nhận mọi xui xẻo là con dê. Con vật này sẽ cõng những điều không may mắn đi thật xa, đến nơi hồ rộng biển sâu, nơi không có con người và cả chim muông cũng không thể đến đẻ trứng, khuất hẳn cuộc sống của họ.
Khi làm lễ cúng này, tất cả các gia đình trong dòng họ phải cùng làm. Nếu gia đình nào trong họ mà không làm lễ tẩy uế thì ắt hẳn mọi sự xui xẻo sẽ rơi vào nhà đó. Sau lễ tẩy uế này, họ tin rằng, mọi xui xẻo sẽ không đến nữa. Đến nay tục lệ này vẫn còn được người H’Mông thực hiện một cách chu đáo. Có nhiều dòng họ cứ hai ba năm lại tổ chức một lần.
 |
| Lễ hội Gầu Tào của người H’Mông. |
Thờ cúng tốt sẽ mang lại hạnh phúc
Bên cạnh các loại ma ác chuyên làm hại người, còn có ma thiện. Ma này sống gần gũi với con người và được con người thờ cúng. Theo người H’Mông, ma buồng là ma coi giữ hồn của cha mẹ, con cái. Ma bếp là ma coi giữ lương thực, thực phẩm và sức khoẻ. Ma cửa (xia minhx) là ma giữ không cho tiếng khèn, tiếng trống, con ngựa hương vàng, con ngựa hương trắng (đó là cáng treo người chết) có trong gia đình. Đặc biệt, bàn thờ (xử ca), ma cửa (miếng vải đỏ treo ở cửa chính), ma buồng (chiếc rọ và quả bầu treo ở buồng ngủ), ba thứ này không thể thiếu trong gia đình người H’Mông vì chúng đều bảo vệ cho gia đình.
Theo quan niệm các gia đình, nếu không có ứng xử chu đáo, khéo léo với các loại ma, thì sẽ có khả năng các ma sẽ làm cho cuộc sống gia đình không được hạnh phúc, làm ăn gặp khó khăn, hay ốm đau, bệnh tật. Trong văn hóa của người H’Mông từ lâu đã có quy định mà bất cứ gia đình nào cũng phải tuân theo; với quy định đó, đàn ông người H’Mông sau khi lập gia đình, sinh con đẻ cái phải tổ chức cúng ma buồng (đax trong – ma phụ nữ). Lễ cúng này là cúng ma phụ nữ, giúp cho gia đình chăn nuôi lợn tốt, bảo vệ sức khỏe cho con cái trong nhà. Lễ vật cúng bắt buộc phải có lợn, một quả bầu cong phần đầu để đựng nước luộc thịt và óc lợn. Khi cúng, tay trái cầm quả bầu, tay phải cầm một cái roi nhỏ để vừa cúng vừa đuổi lợn.
Cúng đuổi lợn được thực hiện 5 lần. Hay như, trong quan niệm của người H’Mông, ma bếp (đăk kho trù) là vị thần linh bảo vệ mùa màng, hoạt động sản xuất nông nghiệp. Một số dòng họ còn quan niệm ma bếp cũng liên quan đến sức khỏe và chăn nuôi, là người trông nom tài sản khi gia đình đi vắng. Do đó, lễ cúng ma bếp được các gia đình tiến hành vào đêm 30 Tết với lễ vật là một con gà.
Trong cuộc sống hàng ngày, người H’Mông vẫn thực hiện những kiêng kị dành cho ma bếp, đó là khi làm lễ cúng năm mới 3 ngày, không được nhóm bếp, thổi lửa vì sợ mùa màng năm đó bị gió cuốn gãy đổ, không được đánh đổ nước, nhất là nước cơm xuống bếp, vì sợ mùa màng bị lũ quét phá hoại do mưa to, không được giẫm chân lên bếp, không được cáu gắt khi nhóm bếp vì làm ma bếp giận, bỏ đi.
Phụ nữ trong thời gian mang thai không được xúc tro trong bếp, vì xúc tro sẽ làm mùa màng thất bát, gia súc bị bệnh dịch, không được gõ hoặc đánh vào bếp, vì điều đó sẽ vận vào sức khỏe của ông chủ nhà (bị đau chân, đau tay). Đối với người H’Mông, ma cửa (xìa mềnh) có nhiệm vụ như người gác cửa, ngăn ma ác vào nhà, bảo vệ gia súc, bảo vệ của cải, bảo vệ các linh hồn, ngăn không cho hồn các thành viên gia đình bỏ đi.
Ma cửa thường ngự ở miếng vải đỏ dán trước cửa chính, do vậy khi làm nhà mới, gia đình nào cũng phải lập bàn thờ ma cửa. Trong nghi lễ gọi ma cửa, bao giờ cũng có hai con gà trống, một con gà trống được gia đình nuôi. Con gà này tượng trưng cho ma cửa, khi có điều gì cần báo thì ma cửa nhập vào con gà này. Những lúc gia đình có công việc hệ trọng, ông chủ nhà thường lắng nghe tiếng gáy của con gà này để đoán định mọi việc. Con gà này được gia đình giữ lại nuôi, không giết thịt, nếu chẳng may bị chết thì phải làm lễ để thay con khác.
Mối quan hệ dòng họ bền chặt
Về thờ cúng dòng họ, người H’Mông có một mối quan hệ dòng họ khá bền chặt, thiêng liêng, là một trong những yếu tố cốt lõi tạo nên xã hội truyền thống của họ. Người H’Mông gọi dòng họ là “xênhv”,đó là những người cùng gốc, cùng ông tổ, hay còn gọi là cùng ma. Điều đó có nghĩa là, người cùng họ không chỉ có cùng tên họ (Giàng, Vàng, Lý, Thào…), mà còn phải có cùng cách cúng ma tổ tiên.
Người H’Mông cho rằng, người có chung một tên họ (như Giàng, Vừ, Thào, Lầu, Lý…) đều coi nhau như anh em dẫu không có cùng một ông tổ. Có những họ mang tên con vật như: Sùng (gấu), Hầu (khỉ), Lồ (lừa), Má (ngựa), Giàng (dê), Lùng (rồng). Có những họ mang tên mầu sắc như: Hoàng (vàng), Lu (màu xanh), Hùng (màu đỏ). Có họ lấy tên cây như là: Thào (đào), Lý (mận). Haycó họ lấy tên đồ vật như: Cư (trống), Thèn (thùng). Tùy theo từng dòng họ mà người ta có cách thức thờ cúng và kiêng kị khác nhau.
(còn tiếp)
