Nơi dãy núi Hồng Lĩnh vươn mình sà và dòng sông Lam thơ mộng, ẩn hiện trong đồi cây cổ thụ trăm năm tuổi là ngôi đền Chợ Củi thờ chính Đức quan Hoàng Mười. Hiện chưa xác định được ngôi đền thiêng có từ thế kỷ nào. Chỉ biết rằng khi tướng quân Lê Khôi (đời nhà Lê, thế kỷ 15) đến trấn thủ ở Nghệ An đã thấy có ngôi đền này tuy nhỏ, lợp tranh nhưng có tiếng linh thiêng.
Truyền thuyết về Đức quan Hoàng Mười
Theo truyền thuyết, ông Hoàng Mười (ông Mười Nghệ An) là con của vua cha Bát Hải Động Đình, vốn là thiên quan trên Đế Đình, thần tiên trong chốn Đào Nguyên. Theo lệnh ông giáng trần để giúp dân phù đời. Về thân thế của ông khi hạ phàm thì có rất nhiều dị bản.
Trong tâm thức dân gian của người xứ Nghệ, ông Hoàng Mười còn là hiện thân của vị tướng tài Lê Khôi (nghĩa quân Lam Sơn), gọi Lê Lợi bằng chú. Ông theo Lê Lợi và có nhiều công lớn trong 10 năm chống giặc Minh xâm lược, sau làm đến nguyên thần tam triều Lê gia, phong đến chức Khâm sai tiết chế Thủy lục chư dinh hộ vệ Thượng tướng quân.
Lại có giai thoại rằng, khi tướng quân Lê Khôi đánh thắng giặc trở về thì gặp một trận cuồng phong ập vào làm nhiều nhà dân vị đổ nát. Thương dân, ông lại cùng binh sĩ lên ngàn chặt tre, gỗ đưa về giúp dân làm nhà.
Một lần không may khi bè về đến chân Hồng Lĩnh ở núi Ngũ Mã thì cuồng phong lại ập đến làm vỡ bè, ông gặp nạn. Quân sỹ và dân làng chưa kịp mai táng cho ông thì mối đã đùn đất lên thi hài ông thành mộ. Cảm phục và biết ơn ông, người dân đã lập đền thờ. Ông rất linh thiêng và thường hiển thánh cứu giúp muôn dân.
Theo sử sách, tướng quân Lê Khôi mất năm Bính Dần (1446), an táng trên ngọn Long Ngâm của núi Nam Giới, huyện Thạch Hà, Hà Tĩnh và được xây đền thờ. Sau đó ông lại được tấn phong là Uy mục đại vương rồi Chiêu Trưng đại vương năm 1487.
Cũng ở xứ Nghệ, ông Hoàng Mười được dân gian đồng nhất với nhân vật lịch sử nổi tiếng khác gắn bó với vùng quê này là Uy Minh Vương Lý Nhật Quang, con trai thứ tám của Lý Thái Tổ từng làm Tri Châu Nghệ An.
Nhưng sự tích được lưu truyền nhiều nhất có lẽ là câu chuyện: Ông Mười giáng sinh thành Nguyễn Xí, một tướng giỏi dưới thời vua Lê Thái Tổ, có công giúp vua dẹp giặc Minh, sau được giao cho trấn giữ đất Nghệ An, Hà Tĩnh (cũng chính là nơi quê nhà). Tại đây ông luôn một lòng chăm lo đến đời sống của nhân dân, truyện kể rằng có một lần xảy ra cơn cuồng phong làm đổ hết nhà cửa, ông liền sai quân lên rừng đốn gỗ về làm nhà cho dân, rồi mở kho lương cứu tế.
 |
| Tam quan đền với kiến trúc uy nghi, bề thế có tượng "lưỡng long chầu nguyệt" nghệ thuật rất tinh xảo. |
Trong một lần đi thuyền trên sông, đến đoạn chân núi Hồng Lĩnh, thì lại có đợt phong ba nổi lên, nhấn chìm thuyền của ông và ông đã hóa ngay trên sông Lam. Trong khi mội người đang thương tiếc cử hành tang lễ, thì trời quang đãng, nổi áng mây vàng, bỗng thấy thi thể của ông nổi trên mặt nước nhẹ tựa như không, sắc mặt vẫn hồng hào tươi tắn như người đang nằm ngủ, khi vào đến bờ, đột nhiên đất xung quanh ùn ùn bao bọc, che lấy di quan của ông.
Lúc đó trên trời bỗng nổi mây ngũ sắc, kết thành hình xích mã (có bản nói là xích điểu) và có các thiên binh thiên tướng xuống để rước ông về trời. Sau này khi hiển ứng, ông được giao cho trấn thủ đất Nghệ Tĩnh, ngự trong phủ Nghệ An. Nhân dân suy tôn ông là Đức ông Hoàng Mười (hay còn gọi là ông Mười Củi) không chỉ vì ông là con trai thứ mười của Vua cha mà còn vì ông là người tài đức vẹn toàn, văn võ song toàn (“mười” mang ý nghĩa tròn đầy, viên mãn).
Không những ông xông pha chinh chiến nơi trận mạc, mà ông còn là người rất hào hoa phong nhã, giỏi thơ phú văn chương, không chỉ nơi trần thế mà các bạn tiên trên Thiên Giới ai cũng mến phục, các nàng tiên nữ thì thầm thương trộm nhớ. Sau các triều đại đã sắc tặng hình tượng ông Hoàng Mười tất cả là 21 sắc phong (tất cả đều còn lưu giữ trong đền thờ ông).
Dù hiện thân của Chiêu Trưng đại vương hay Uy Minh Vương, nhưng hình tượng ông Hoàng Mười vẫn rất gần gũi, gắn bó và có cái gì đó phù hợp với tâm lý và phong cánh người xứ Nghệ. Đó là con người có chí khí nam nhi, anh hùng ngang dọc, có tài văn võ và trí dũng hơn người. Ông biết lo nghĩ cho cuộc sống của dân chúng, biết vì dân, không ham danh lợi…
Kiến trúc nghệ thuật độc đáo
Vị trí địa linh, sơn thủy hữu tình càng tạo nên không gian kiến trúc huyền ảo, linh thiêng của đền Chợ Củi. Qua vài lần tôn tạo, đền Củi hiện uy nghi, bề thế nhưng cơ bản vẫn giữ được hồn cốt nét xưa cổ kính, thần bí.
Tam quan của Đền Củi được xây dựng khá uy nghi, cửa chính giữa có trụ cao 2,85m xây kiểu chồng diêm. Trên cùng có đắp nổi tượng “Lưỡng long chầu nguyệt” với những đường nét điêu khắc tinh tế. Đi qua tam quan là hồ bán nguyệt ở sân thấp nhất của đền, vòng qua hồ qua 7 bậc thềm đến sân trên, tại đây các tòa thống nhất liên kết với nhau và bố trí thành các cung thờ.
 |
| Truyền rằng người thành tâm đến ngôi đền thiêng này sẽ cầu gì được nấy. |
Trước sân ngoài là miếu cô Chín, hai góc sân trong là miếu Cô, miếu Cậu. Ba miếu trên đều thờ quân gia, thế thần của đức thánh mẫu Liễu Hạnh. Hạ điện gồm 3 gian, 4 vì, 8 cột bằng lim. Tại gian giữa hạ điện có đặt Long ngai và tượng Hưng Đạo đại vương trong tư thế ngồi. Trung điện gồm 3 gian, 2 hồi, gian chính thờ tượng Chiêu Trưng đại vương Lê Khôi.
Thượng điện nhỏ và cao hơn trung điện và hạ điện. Thượng điện là nơi cung kính nhất, đặt bàn thờ Tam toà Thánh mẫu. Bàn thờ bên trái đặt một pho tượng, nhân dân gọi là tượng ông Hoàng Mười.
Đền Chợ Củi, theo truyền thuyết năm xưa chính là nơi di quan ông Hoàng Mười trôi về và hóa. Ngày ông giáng sinh 10/10 âm lịch được coi là ngày tiệc chính của ông, vào ngày này, du khách thập phương nô nức đến chiêm bái cửa đền ông thật là tấp nập, trải dải đến tận đôi bờ sông Lam, người ta dâng ông: cờ quạt bút sách … để cầu tài cầu lộc cũng là cầu mong cho con em được đỗ đạt khoa cử, thành tài để làm rạng danh tổ tông. Khi thỉnh Ông Mười, văn hay hát rằng: “Ông Mười trấn thủ Nghệ An/ Về huyện Thiên Bản làm quan Phủ Dày”.
Từ hàng ngàn năm qua, đền Chợ Củi có tiếng linh thiêng, dân gian truyền rằng người thành tâm đến đền cầu gì được nấy. Bởi vậy, nơi đây quanh năm, không riêng người xứ Nghệ mà tấp nập khách thập phương đến vãn cảnh và hành lễ cầu công danh, tài lộc, bình an...
