Theo thần phả của dòng họ Nguyễn Kim và kết luận của phòng bảo tồn, bảo tàng thuộc Sở Văn hoá Thông tin Thái Bình về kiểm kê di tích năm 1976 thì: Chùa Từ Vân tên chính từ trước là chùa Phật Bà - “Từ Vân tự”. Chùa được khởi lập vào nửa cuối thế kỷ 18, dưới thời Lê - Trịnh, do sư nữ trụ trì hiệu là Phúc Lai (tên thật là Nguyễn Thị Uyển Trà, con gái của ông Nguyễn Công người đất Vũ Thư).
Cô Uyển Trà mồ côi mẹ từ còn nhỏ, đẹp người đẹp nết, học giỏi, nổi danh tài ngữ, là chị gái của Nguyễn Kim Nho. Khi Uyển Trà xuất gia tu hành, có hai đệ tử là hai vãi đồng hiệu Diệu Chính và Diệu Khai.
Thuở ấy nhà Lê suy đồi chúa Nguyễn và chúa Trịnh phân tranh Nam, Bắc gây ra cảnh đói khổ lầm than, nông dân nổi dậy khắp nơi chống lại triều đình. Sư Phúc Lai đã nói với cha và kế mẫu bỏ tiền ra phát chẩn 5 lần liền cứu được cả vùng đỡ được một phần đói rét.
Trước đó vùng này nổi lên nhiều cuộc bạo động phù Lê diệt Trịnh. Chúa Trịnh rất phẫn nộ đem quân đi đàn áp khắp nơi, dựa cớ này tàn sát cả vùng. Nhân vụ Nguyễn Lệ (bác ruột của bà Uyển Trà ) trước làm Đông cung giảng dụ dạy Thái tử Lê Huy Vĩ, sau làm trưởng quân cho Thái tử, bỗng Lê Huy Vĩ đột ngột qua đời. Trịnh Sâm cho là “ yếu nhân giam cầm đánh đập” lấy cớ đem quân về "tru di họ hàng Nguyễn Lệ", đồng thời tàn sát dân làng Thuận Vi và các vùng lân cận. Được tin đó từ nhà cho đến trong họ, ngoài làng đều kéo nhau đi lánh nạn, bỏ cả tổng cả nhà mà đi.
 |
| Cổng chùa Từ Vân. |
May thay có bà Thái Phi họ Nguyễn là mẹ của chúa Trịnh Sâm, nhân ngày xuân đi lễ đền Gòi về đền Sòng cùng đi với Trịnh Sâm một chuyến thuyền. Khi thuyền quân về đến Thuận Vi, Trịnh Sâm cho một toán quân lên đốt phá nhà của anh em Nguyễn Lệ, Nguyễn Công và dò xét rồi về tâu lại rằng: “Tất cả dân mấy làng đều trốn hết không còn một người nào, duy chỉ có một ngôi chùa đầu làng trong đó có hai vãi sư đang tụng kinh niệm phật, không rõ họ có đạo phật gì mà bình tĩnh như thế ?”
Thái Phi nghe tâu, truyền lệnh cho đại quân phải đóng thuyền ra giữa sông Hồng Hà không được một người nào lên bờ, riêng để Trịnh Sâm dẫn một đạo quân nhỏ đến trực ở cửa Chùa chờ lệnh của Thái Phi tuyệt nhiên không được bạo động.
Khi Trịnh Sâm đem quân đến trước cửa chùa thấy diễn ra một thảm kịch rất ly kỳ: Trên gác Tam quan một vị sư nữ vận cà sa, đeo tràng hạt đứng rất trang nghiêm không cử động, hai mắt sáng quắc. Dưới sân gác có hai nữ sư ni đứng dưới hai gốc cây bồ đề, một người than khóc rất thê thảm, một người cười rất giòn giã, vui vẻ.
 |
| Một góc chùa Từ Vân. |
Trịnh Sâm sai hai thị vệ gươm kề vào cổ hai người mà tra hỏi, hai người càng khóc, càng cười khiến Trịnh Sâm thêm phần căm tức chỉ mong được lệnh của Thái Phi để ra oai trị tội. Trông ra đã thấy Thái Phi đến, xuống kiệu và quỳ trước sân chùa, kêu khấn trong giây lát thì tiếng cười, tiếng khóc đều im lặng.
Khi ấy Sư ni trên gác mới xuống sân rỉ tai Thái Phi một hồi lâu, không rõ những gì, rồi khoan thai đi vào chùa. Bà Thái Phi và Trịnh Sâm về thuyền cách một đêm, sáng hôm sau Trịnh Sâm cho thiết triều tại đình làng Thuận Vi để Thái Phi ban nhiều điều lành cho dân làng.... Lạ thay cho quân đội họ Trịnh, đáng lẽ đi tàn sát mà lại hoá ra đi thi ơn, may thay cho dân vùng này đáng lẽ phải chết dần mà nay thành sống sót.... Việc này xảy ra giữa năm Tân Mão (niên hiệu Cảnh Hưng thứ 17) năm 1771 cách đây 250 năm.
Để tri ân công ơn cứu cả dân làng thoát khỏi án tru di, ghi nhớ công ơn của sư nữ Phúc Lai, nhân dân quanh vùng lập thờ tôn bà là vị Thần. Từ đó “ Từ Vân tự” được gọi là chùa Phật Bà, ngôi chùa nổi tiếng linh thiêng là như vậy.
Chùa Từ Vân là một phần của quần thể di tích lịch sử, văn hoá được xây dựng trên thế đất mang nét “sơn kỳ thuỷ tú” tự nhiên, hài hoà giữa các yếu tố “thiên, địa, nhân”. Từng hoạ tiết trang trí ở chùa đều thể hiện tấm lòng cởi mở, vị tha và sự từ bi hỷ xả của Đức Phật. Đường nét, hoạ tiết của tứ linh: Long, Ly, Quy, Phượng thể hiện vẻ nghiêm trang và mềm mại, uy vũ mà bao dung.
Trải qua các triều đại sau này, các vương gia, tướng lĩnh mỗi khi xuất quân dẹp giặc ngoại xâm đều đến nơi đây làm lễ tế xuất quân dẹp giặc, cầu bình an cho muôn dân trăm họ, quốc thái dân an.
Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp và Mỹ, nơi đây đã tiếp tục phát tích lên những điều huyền bí để lại những trang sử hào hùng của dân tộc Việt Nam như là nơi treo cờ khởi nghĩa, nơi tiếp tế quân lương, nơi cắm chốt bảo vệ quê hương ngăn bước quân thù xâm lược…
Trải qua gần 200 năm, chùa Từ Vân cổ xưa đã xuống cấp nghiêm trọng nên được trùng tu, tôn tạo lại. Lần trùng tu lớn nhất vào năm 2008, theo Quyết định của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Thái Bình ngày 25/11/2008, đến năm 2011 đã hoàn thành. Chùa Từ Vân hiện nay khang trang với các hạng mục công trình thờ tự như ngôi Đại Hùng bảo điện, nhà thờ Tổ, điện thờ Thánh Mẫu và toàn bộ khuân viên khang trang rộng rãi... trở thành địa chỉ sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng và địa chỉ du lịch văn hóa tâm linh của các tín đồ Phật tử và du khách xa gần.
