Cộng đồng yếu thế vẫn chỉ “đứng ngoài lề”
Trước thềm Hội nghị Thượng đỉnh ASEAN 2023, vào cuối tháng 8/2023, Hội nghị Hợp tác Đông Nam Á của các tổ chức phi chính phủ về Chuyển đổi năng lượng công bằng được tổ chức tại Jakarta, Indonesia, đã quy tụ nhiều nhà lãnh đạo, nhà hoạch định chính sách, chuyên gia về khí hậu, tài chính khí hậu và năng lượng từ các tổ chức, đơn vị trong khu vực, để cùng đối thoại và nỗ lực hợp tác nhằm thúc đẩy quá trình chuyển đổi năng lượng bền vững và công bằng trên khắp Đông Nam Á.
Khu vực Đông Nam Á là một trong những nền kinh tế phát triển nhanh nhất, lớn thứ 3 ở châu Á và thứ 5 trên thế giới. Ước tính, nhu cầu năng lượng của khu vực này sẽ tăng gấp 3 vào năm 2050. Tỉ trọng cơ cấu nguồn năng lượng của khu vực vẫn chủ yếu phụ thuộc vào than (33,8 %), khí tự nhiên (26,1%) và thủy điện (21,6%). Tuy nhiên, nếu tiếp tục phụ thuộc vào nhiên liệu hoá thạch và các nguồn năng lượng truyền thống sẽ dẫn đến nhiều rủi ro đáng kể về kinh tế, xã hội và môi trường cho các quốc gia ASEAN, nhất là những quốc gia kém phát triển hơn trong khu vực nhưng đồng thời cũng bị ảnh hưởng nặng nề bởi biến đổi khí hậu. Hệ quả ngay trước mắt chính là lượng phát thải khí nhà kính tăng cao, góp phần trực tiếp vào biến đổi khí hậu. Năm 2021, Đông Nam Á đứng đầu về rủi ro khí hậu, theo Chỉ số Rủi ro Khí hậu Toàn cầu.
Đáng chú ý, ASEAN đã cam kết giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu thông qua việc giảm phát thải khí nhà kính và tăng cường sử dụng năng lượng tái tạo. Khu vực ASEAN sở hữu nguồn năng lượng tái tạo dồi dào, bao gồm năng lượng mặt trời, gió và thủy điện, mặc dù sự phân bổ trên toàn khu vực không đồng đều. Theo Kịch bản Phát triển Bền vững do Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA) vạch ra, Đông Nam Á cần đầu tư khoảng 180 tỷ USD hàng năm vào năng lượng sạch, nhằm bảo đảm hiện thực hoá các mục tiêu khí hậu của khu vực vào năm 2030. Tuy nhiên, việc theo đuổi quá trình chuyển đổi năng lượng công bằng trong khu vực vẫn còn gặp nhiều thách thức.
Theo Trung tâm Năng lượng ASEAN, ít nhất 47 triệu dân số ASEAN vẫn chưa được tiếp cận với điện. Còn theo Báo cáo của Oxfam năm 2022 chỉ ra, những thảm họa khí hậu thường xuyên và dữ dội ảnh hưởng không nhỏ đến các cộng đồng và nhóm yếu thế nhưng họ thường không được hưởng lợi từ quá trình chuyển đổi năng lượng.
Ông John Samuel, Giám đốc khu vực châu Á của tổ chức Oxfam (một liên minh quốc tế của 20 tổ chức tại 94 quốc gia trên toàn thế giới để tìm giải pháp lâu dài cho nghèo đói và bất công) cho rằng: “Khi chúng ta nói về quá trình chuyển đổi năng lượng khử carbon, thường nhắc nhiều đến công nghệ và tài chính. Bên cạnh việc bảo đảm khả năng tiếp cận các nguồn lực này cũng cần phải bảo đảm rằng những nguồn lực này có thể tiếp cận một cách công bằng với những thành phần nghèo nhất và nhóm bị gạt ra ngoài lề xã hội”.
 |
Trang trại của một nông dân tại tỉnh Camarines, Philippines bị tàn phá bởi cơn bão Ulysses vào tháng 11/2021. (Nguồn: Mark Saludes/Oxfam Phillipines) |
Tăng cường cam kết và hợp tác quốc tế
Quá trình chuyển đổi năng lượng nhanh chóng và công bằng là rất cần thiết để các quốc gia ASEAN đạt được sự phát triển kinh tế, an ninh năng lượng, giảm giá điện, giảm phụ thuộc vào nhiên liệu hoá thạch và tăng khả năng tiếp cận năng lượng, góp phần vào nỗ lực chung toàn cầu về phát thải ròng bằng “0”, cũng như các mục tiêu khí hậu, môi trường khác. Nói cách khác, sự công bằng và công lý cần được đặt ở trọng tâm của các quyết định và kế hoạch chuyển đổi năng lượng trong khu vực, thông qua một khuôn khổ, cơ chế rõ ràng, toàn diện và phù hợp với từng lĩnh vực và bối cảnh tại mỗi quốc gia.
Ông Muhamad Alhaquarahman Isa, Tổng cục Năng lượng tái tạo và Bảo tồn năng lượng (Bộ Điện, Năng lượng và Tài nguyên khoáng sản Indonesia) cho biết: “Để hỗ trợ phát triển công nghệ năng lượng tái tạo và cơ sở hạ tầng phụ trợ, chúng ta cần tăng cường các chính sách về năng lượng, cải thiện khả năng tiếp cận năng lượng và hợp tác quốc tế giữa các quốc gia ASEAN”. Thêm vào đó, ông Jaeho Chung, Giám đốc đầu tư cấp cao, Ngân hàng đầu tư cơ sở hạ tầng châu Á (AIIB): “Những ưu tiên hàng đầu trong quá trình chuyển dịch năng lượng sạch trong thời gian tới là xanh, mở rộng cơ sở hạ tầng xã hội, tăng cường năng lực, huy động vốn tư nhân, kết nối và hợp tác khu vực”.
Theo đó, những vấn đề như bình đẳng giới, đối xử công bằng với đối tượng yếu thế, dễ bị tổn thương, bảo đảm hoà nhập xã hội sẽ là những nguyên tắc cần được cân nhắc kỹ lưỡng trong các quyết sách, quyết định về năng lượng. Ông Kaneka Leo, Giám đốc Dự án Hòa nhập, Oxfam tại Campuchia, cho rằng: “Xóa khoảng cách tiếp cận năng lượng là một mục tiêu phát triển bền vững quan trọng. Nếu được giải quyết, điện khí hóa sẽ mang lại nhiều lợi ích cho cộng đồng, bao gồm xóa đói giảm nghèo, thúc đẩy y tế, giáo dục và bình đẳng giới”.
Cụ thể, đó là thiết lập các cơ chế chặt chẽ về tính minh bạch, trách nhiệm giải trình và quản trị trong cả khu vực công và tư. Một số biểu hiện như tăng khả năng truy cập với tất cả thông tin về chuyển đổi năng lượng công bằng qua nền tảng kỹ thuật số; có cơ chế phản hồi và khiếu nại phù hợp, kịp thời để người dân bản địa có thể báo cáo về các lĩnh vực bị ảnh hưởng bởi quá trình này, bao gồm cả đất đai và khoáng sản quan trọng tại vùng đất của họ… Một trong những nguyên nhân quan trọng là quá trình chuyển đổi năng lượng được đánh giá sẽ thúc đẩy nhu cầu khai thác các khoáng sản quan trọng để cung cấp cho công nghệ năng lượng tái tạo. Theo đó, khu vực Đông Nam Á sẽ đứng trước nguy cơ bị khai thác quá mức nếu không có hành động phù hợp, điều này cũng ảnh hưởng trực tiếp đến người dân bản địa và vùng đất họ sinh sống. Mặt khác, các bên liên quan trong cộng đồng cần được tạo điều kiện tiếp cận và áp dụng các công nghệ năng lượng tái tạo phù hợp và bền vững, hỗ trợ cho đời sống của họ.
 |
Năng lượng mặt trời hỗ trợ bà con nông dân tại Campuchia. (Nguồn: UN Women). |
Trong bối cảnh năng lượng thực tế ngày càng phức tạp, các tổ chức phi chính phủ Đông Nam Á cũng đồng thuận rằng, việc thực hiện các chương trình xây dựng, nâng cao năng lực cho các bên liên quan cũng là nhiệm vụ rất quan trọng. Bên cạnh đó, những chính sách chuyển đổi năng lượng cũng cần lồng ghép các yếu tố về giới, bảo đảm hoà nhập xã hội trong các khâu đoạn lập kế hoạch và thực thi. Đơn cử, thiết lập cơ chế hỗ trợ cho phụ nữ, người khuyết tật, thanh thiếu niên trẻ em, người bản địa và các nhóm yếu thế khác trong quá trình chuyển đổi năng lượng.
Khu vực Đông Nam Á có vai trò quan trọng đối với nỗ lực toàn cầu về trung hoà carbon. Tuy nhiên, mỗi quốc gia đều có những thách thức và rào cản nhất định, sở hữu những lộ trình chuyển dịch năng lượng khác nhau. Trên cơ sở nhận thức đó, tại Hội nghị, các tổ chức phi chính phủ tại Đông Nam Á đã cùng giới thiệu về sáng kiến Mạng lưới năng lượng nhân dân châu Á (ANPE) nhằm cung cấp những giải pháp giải quyết các khoảng trống, thách thức của chuyển đổi năng lượng công bằng ở cấp quốc gia, thông qua sự hợp tác, chia sẻ và huy động nguồn lực. Phạm vi tập trung ban đầu của sáng kiến ANPE sẽ tại các quốc gia Việt Nam, Indonesia và Philippines, hướng tới mở rộng cho các quốc gia khác trong khu vực và toàn châu Á.
Theo đó, Việt Nam cũng là một trong các quốc gia tích cực trong quá trình chuyển đổi năng lượng công bằng. Mới đây nhất, UNDP Việt Nam, Cục Biến đổi Khí hậu - Bộ Tài nguyên và Môi trường, và Đại sứ quán Vương quốc Anh tại Việt Nam đã phối hợp tổ chức Cuộc đối thoại giữa các đại diện thanh niên Việt Nam với các nhà lãnh đạo khí hậu về chủ đề Chuyển dịch Năng lượng công bằng và Giáo dục Khí hậu, nhằm tăng cường vai trò của thanh niên trong quá trình xây dựng và thực hiện chính sách. Đây là một trong nhiều sự kiện đã và đang diễn ra tại Việt Nam để tăng thêm tiếng nói và sự tham gia của cộng đồng vào quá trình quyết định chính sách về năng lượng và khí hậu.
