Công cụ giải quyết “kín tiếng”
Một vụ tiêu biểu có thể kể đến là vụ Tập đoàn Dầu khí Việt Nam (PVN) vướng vào tranh chấp lớn về ưu đãi thuế theo hợp đồng phân chia sản phẩm liên quan đến một mỏ dầu khí ngoài khơi Việt Nam. Vụ tranh chấp trên của PVN xoay quanh lập luận của các nguyên đơn là họ ngầm định được hưởng một số ưu đãi thuế thu nhập doanh nghiệp, mặc dù các ưu đãi đó chưa từng được bàn đến trong các vòng đàm phán và cũng không được quy định trong hợp đồng phân chia sản phẩm hay giấy chứng nhận đầu tư có liên quan.
Để giải quyết vấn đề này, PVN và nguyên đơn đã đưa vụ việc ra trọng tài quốc tế. Một Hội đồng Trọng tài quốc tế được thành lập theo Quy tắc Tố tụng trọng tài của Phòng Thương mại quốc tế (ICC) gồm các trọng tài viên hàng đầu thế giới là ông Gary Born (Chủ tịch Hội đồng Trọng tài), ông David A.R. Williams QC và ông Yves Derains.
Trong quá trình cân nhắc vấn đề để đưa ra phán quyết, Hội đồng Trọng tài nhất trí với quan điểm của PVN là luật Việt Nam đưa ra “một cách tiếp cận vấn đề linh động và đa dạng, phù hợp với quyền lợi thương mại hợp lý của Chính phủ Việt Nam và các công ty dầu khí quốc tế”.
Hội đồng Trọng tài xét thấy rằng, trong vụ tranh chấp này, các nguyên đơn không thể được hưởng các ưu đãi thuế thu nhập doanh nghiệp vì các ưu đãi thuế đó chưa từng được các bên đàm phán và không hề được các cơ quan chức năng Việt Nam phê duyệt. Hội đồng Trọng tài chỉ rõ việc nhà thầu “đã được đối xử một cách không thay đổi trong suốt khoảng thời gian có liên quan” và cách đối xử đó theo đúng những gì các bên tham gia ký kết hợp đồng ban đầu kỳ vọng.
Trong phán quyết trọng tài ban hành ngày 22/5/2015, Hội đồng Trọng tài đã bác bỏ toàn bộ các yêu cầu khởi kiện chống lại PVN và buộc các nhà thầu nguyên đơn phải bồi hoàn toàn bộ phần phí trọng tài mà PVN đã ứng trước. Việc sử dụng công cụ giải quyết tranh chấp kinh tế “kín tiếng” (các phiên họp giải quyết tranh chấp thường tiến hành không công khai, trừ trường hợp các bên có thỏa thuận) thông qua trọng tài đã giúp PVN thắng kiện, đồng thời tránh làm tổn hại danh tiếng của các bên.
Còn xa lạ với các doanh nghiệp Việt Nam
Trọng tài là hình thức tố tụng phổ biến với các nhà đầu tư nước ngoài và thương trường quốc tế, nhưng còn xa lạ với các doanh nghiệp Việt Nam. Mục tiêu hàng đầu của Luật Trọng tài thương mại là tạo một cơ chế giải quyết tranh chấp ngoài Tòa án thuận lợi cho các bên tham gia các hoạt động thương mại, đầu tư, khuyến khích việc giải quyết tranh chấp thông qua hệ thống trọng tài, qua đó giảm tải công việc cho hệ thống Tòa án. Luật Trọng tài thương mại được kỳ vọng khi ban hành sẽ thu hút khoảng 800 vụ tranh chấp được giải quyết bằng hệ thống trọng tài hàng năm, góp phần giảm tải khoảng 10% số lượng tranh chấp kinh tế, thương mại cho hệ thống Tòa án vào năm 2015.
Thực tế 4 năm thi hành Luật (từ năm 2011 đến 30/6/2015), các Trung tâm Trọng tài đã thụ lý 879 vụ việc và đã ban hành 586 phán quyết trọng tài. Như vậy, số lượng vụ tranh chấp thương mại do các Trung tâm Trọng tài Việt Nam giải quyết hơn 4 năm qua là rất ít so với nhu cầu của thực tiễn trong việc giải quyết các tranh chấp thương mại. Ngoài một số Trung tâm “tập trung” nhiều việc, các Trung tâm Trọng tài khác chỉ giải quyết từ 5 đến 10 vụ/năm, thậm chí có Trung tâm hầu như không giải quyết vụ việc nào kể từ khi thành lập đến nay.
Đáng buồn nữa là số vụ tranh chấp giải quyết bằng trọng tài tại Việt Nam mới chỉ chiếm chưa đến 1% trên tổng số vụ tranh chấp thương mại. Trong các Trung tâm Trọng tài thương mại, VIAC được đánh giá là Trung tâm trọng tài lớn cũng chỉ giải quyết trung bình chưa đầy 100 vụ/năm.
So với hàng chục nghìn vụ/năm của các Trung tâm trọng tài lớn trong khu vực và trên thế giới như Trung tâm Trọng tài Singapore (SIAC) hoặc Trung tâm Trọng tài Hồng Kông (HIAC), rõ ràng số vụ việc mà VIAC giải quyết còn rất khiếm tốn so với tiềm năng của Trung tâm và nhu cầu giải quyết tranh chấp bằng phương thức trọng tài. Ngược lại, việc giải quyết tranh chấp tại Tòa án luôn ở mức quá tải. Chỉ tính riêng năm 2013, đã có 14.767 vụ tranh chấp thương mại được hệ thống TAND thụ lý, giải quyết./.
