Năm 1996, Đào Trần Thành – khi ấy là Giám đốc Công ty TNHH Hoàng Thành - bị Cơ quan điều tra Công an TP HCM khởi tố bắt giam do nghi ngờ có hành vi “lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản”. Sau 4 năm bị khởi tố bắt giam, vụ án mới được đưa ra xét xử và tuyên phạt ông Thành 5 năm tù về tội danh này, mặc dù trong suốt quá trình từ khởi tố đến xét xử ông một mực kêu oan.
Thụ án xong, ông Thành trở về và tiếp tục gửi đơn kêu oan đến VKSNDTC, TANDTC. Ngày 24/12/2002, Hội đồng thẩm phán TANDTC đã xử Giám đốc thẩm, xác định không đủ cơ sở kết tội ông Thành. Vụ án sau đó được đưa về điều tra xét xử lại. Sau 5 năm, với rất nhiều lần trả hồ sơ điều tra bổ sung nhưng vẫn không chứng minh được hành vi phạm tội của ông Thành. Cuối cùng ngày 7/8/2006, Công an TP.HCM đã ra quyết định đình chỉ điều tra với lập luận thiếu thuyết phục “do chuyển biến tình hình, hành vi của bị can Thành không còn nguy hiểm cho xã hội nữa” mà không cần đoái hoài từ lúc ông Thành bị bắt, DN của ông đã sụp đổ.
Cũng bị kết tội “Lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản” còn có ông Lương Ngọc Phi – Giám đốc Công ty Khai thác chế biến nông hải sản xuất nhập khẩu Hòa Bình (Thái Bình). Ông Phi đã lập dự án “Sản xuất nông sản kê hạt – vừng đen (mè) 1996 - 2001” và được Ngân hàng Công thương Thái Bình duyệt cho vay gần 5,5 tỷ đồng.
Do bị một số đối tác chậm thanh toán nên Công ty Hòa Bình gặp khó khăn và đã phát sinh nợ quá hạn đối với Ngân hàng. Công an tỉnh Thái Bình ra quyết định khởi tố vụ án hình sự, khởi tố bị can với Lương Ngọc Phi và ông bị bắt khẩn cấp vào ngày 1/5/1998. Hơn 2 tháng sau, Công an tỉnh khởi tố ông Phi thêm tội “Trốn thuế”. Sau một vòng tố tụng, Tòa phúc thẩm TANDTC tại Hà Nội xử phúc thẩm vụ án nói trên, đã kết luận “hành vi của ông Phi không cấu thành tội lạm dụng tín nhiệm”, còn với tội “Trốn thuế”, TANDTC trả hồ sơ về TAND tỉnh để giải quyết lại từ giai đoạn điều tra (sau 2 lần nữa trả lại hồ sơ thì tội trốn thuế cũng được đình chỉ điều tra). Ngày 30/3/2001, ông Phi được trả tự do, được minh oan sau đúng 1.066 ngày ngồi tù và trong tình trạng… mất sạch tài sản.
Các văn bản pháp luật về bồi thường nhà nước (BTNN) trước đây đều quy định chưa rõ ràng trong việc xác định cơ quan có thẩm quyền trong việc giải quyết TNBTCNN. Điều này làm cho những người bị thiệt hại, bao gồm các đối tượng là DN, gặp khó khăn khi thực hiện quyền yêu cầu Nhà nước bồi thường thiệt hại và gây ra tình trạng các cơ quan nhà nước lẩn tránh hoặc đùn đẩy trách nhiệm của mình trong việc giải quyết quyền lợi của người bị thiệt hại. Với sự ra đời của Luật TNBTCNN, việc tìm được đúng cơ quan có trách nhiệm bồi thường cho cá nhân, tổ chức bị thiệt hại đã trở nên dễ dàng hơn. Trường hợp không xác định được cơ quan giải quyết bồi thường thiệt hại thì người bị thiệt hại có thể yêu cầu Cục BTNN (Bộ Tư pháp) xác định.
Tuy nhiên, một trong những vấn đề vẫn chưa được Luật TNBTCNN xử lý tốt là Luật không giải quyết quyền lợi của DN khi chủ DN bị truy tố hình sự nhưng sau được xem xét là bị oan, sai. Trước đây, trong vụ việc của ông Hoàng Minh Tiến, ông đề nghị được bồi thường 2,7 tỷ đồng và trả lại một ngôi nhà bị kê biên, tịch thu song ông chỉ được bồi thường gần 44,5 triệu đồng – một số tiền rất thấp so với yêu cầu và không đả động gì đến DN của ông.
Hay với ông Phi, trong hơn 1.000 ngày bị oan, “vợ con ông đầu đường cuối chợ nuôi nhau”, Công ty Hòa Bình bị phá sản hoàn toàn, hàng ngàn hộ nông dân ở Thái Bình mất thu nhập từ các mặt hàng nông sản xuất khẩu đã ký với Công ty… Trải qua 17 năm vụ kiện đòi bồi thường oan sai mới khép lại bằng việc TAND tỉnh Thái Bình đồng ý chi trả bồi thường cho ông Phi gần 23 tỷ đồng.
Riêng phần về tài sản, ông Phi nhận định, Luật TNBTCNN không thực sự “bứt phá” so với các văn bản pháp luật về TNBTCNN trước đó, nhất là trong những quy định về trình tự, thủ tục trả lại tài sản đã bị thu giữ, tạm giữ, kê biên, tịch thu… Ngoài ra, Luật cũng chưa thực sự “tiến bộ” khi không đưa ra những căn cứ để tính mức bồi thường cho “những thiệt hại do không được khai thác từ tài sản”.
