Bị cách ly xã hội vì mất quyền thăm thân
Trước khi Tòa án tuyên một bản án có hiệu lực pháp luật rằng một người có phạm tội hay không và nếu có tội thì có đến mức phải cách ly khỏi đời sống xã hội hay không, thì người bị tạm giữ, tạm giam vẫn phải được hưởng các quyền công dân tối thiểu khác mà không làm ảnh hưởng đến hoạt động tố tụng đó. Tuy nhiên, pháp luật tố tụng hình sự (TTHS) hiện hành mới chỉ có qui định về quyền được thăm thân của phạm nhân, còn đối với người bị bắt, bị tạm giữ, tạm giam, trong Bộ luật TTHS mới chỉ có những qui định về quyền của họ khi tham gia tố tụng chứ chưa qui định về quyền được thăm thân.
Với những qui định chung chung theo kiểu “người bị tạm giữ, tạm giam có thể được gặp thân nhân” (Điều 22 Nghị định số 89/1998 và Nghị định 98/2002) mà không chỉ rõ số lần được gặp thân nhân trong một tháng, thời gian mỗi lần gặp, trường hợp nào được gặp, trường hợp nào thì hạn chế gặp hoặc không được gặp, nhất là từ “có thể” trong qui định này dẫn đến cách hiểu “quyền được gặp thân nhân” chưa hẳn là quyền đương nhiên của người bị tạm giữ, tạm giam mà hoàn toàn do cơ quan thụ lý vụ án quyết định.
Thực tế quá trình tham gia tố tụng nhiều vụ án, các Luật sư (LS) cũng không mấy khi thấy Tòa án hay Viện kiểm sát giải quyết cho phép thân nhân của bị can, bị cáo được gặp họ trong quá trình truy tố và chuẩn bị xét xử. Và căn cứ vào qui định này, cơ quan điều tra càng được tùy nghi trong việc có cho người bị tạm giữ, tạm giam được thăm thân hay không, hay cho gặp như thế nào.
Thậm chí, quyền thăm thân còn được mang ra trao đổi để buộc người bị tạm giữ, tạm giam và gia đình họ phải chấp nhận những vấn đề có lợi cho hoạt động điều tra... như trường hợp bị can không nhận tội chiếm đoạt, nhưng cơ quan điều tra yêu cầu viết thư về gia đình đề nghị khắc phục hậu quả thay thì sẽ được gặp gia đình.
Do bị giam thời gian dài, không có thông tin với người nhà, nhiều trường hợp bị can đã làm theo yêu cầu của cơ quan điều tra. Sau này, việc khắc phục hậu quả chính là căn cứ để các cơ quan tiến hành tố tụng buộc tội đối với người bị tạm giam mặc dù họ vẫn không thừa; nhận có hành vi phạm tội.
Và phần lớn các trường hợp, quyền này bị hạn chế với lý do “để đảm bảo bí mật điều tra, tránh trường hợp thông cung...” do cơ quan điều tra thường viện dẫn, bất kể người đó bị tạm giam vì nhóm tội liên quan đến xâm phạm an ninh quốc gia hay nhóm các tội phạm thông thường.
Nhưng vấn đề khiến nhiều người lo ngại là khi quyền thăm thân càng bị hạn chế thì người bị tạm giữ, tạm giam càng bị cách ly với thế giới bên ngoài, cho dù họ chưa bị tòa án kết tội. Trong khi đó, ngay cả LS cũng còn đang phải vượt không ít rào cản để tiếp cận được thân chủ đang bị tạm giữ, tạm giam. Như vậy, nhiều trường hợp quyền cơ bản của người bị tạm giam bị vi phạm nhưng họ cũng không trông cậy được vào đâu, mà một nguyên nhân là vì quyền thăm thân của người bị tạm giữ, tạm giam chưa được qui định cụ thể và thực hiện trọn vẹn.
Đề nghị cho đăng ký thăm thân
Nhiều LS và chuyên gia pháp lý cho rằng, để “cải thiện quyền thăm thân” cần sửa đổi, bổ sung các qui định của Bộ luật TTHS liên quan đến quyền của người bị bắt, tạm giữ, tạm giam, trong đó có quyền được thăm thân, được người thân chăm sóc, điều trị y tế khi ốm đau, mắc bệnh hiểm nghèo... trong quá trình giam giữ.
Cụ thể hóa quyền được thăm thân theo hướng qui định rõ người bị tạm giữ, tạm giam được gặp thân nhân bao nhiêu lần một tháng và thời lượng gặp mỗi lần để thân nhân người bị tạm giam không còn phải cạy cục, nhờ vả mới được gặp người bị tạm giam; đặc biệt, khi quyền thăm thân là một trong những quyền con người của người bị tạm giữ, tạm giam thì nếu phải áp dụng các biện pháp bất đắc dĩ để hạn chế quyền tự do của một cá nhân thì phải bảo đảm quyền con người của họ vẫn được bảo đảm tốt nhất trong điều kiện cho phép.
Từ thực tế cơ quan điều tra thường “né” thực hiện nghĩa vụ bảo đảm quyền thăm thân của người bị tạm giữ, tạm giam do lo ngại ảnh hưởng đến hoạt động điều tra, đại diện nhiều gia đình có người thân bị tạm giữ, tạm giam kiến nghị hoặc pháp luật tối đa hóa quyền thăm thân và chỉ hạn chế trong trường hợp có lý do thuyết phục rằng sẽ gây cản trở cho hoạt động điều tra, hoặc ưu tiên hoạt động điều tra và chỉ cho phép người bị tạm giam gặp thân nhân nếu xác định được rằng việc thăm gặp đó không cản trở việc điều tra.
Từ kết quả khảo sát tình trạng thực thi quyền thăm thân tại 12 tỉnh, TP từ tháng 1 đến tháng 4/2013, Nhóm nghiên cứu (gồm các chuyên gia của Văn phòng LS NH Quang & cộng sự và Khoa Luật (Đại học Quốc gia Hà Nội) khuyến nghị sửa đổi văn bản dưới luật theo hướng ban hành Nghị định mới chuyên biệt để thi hành chi tiết Bộ luật TTHS liên quan đến quyền thăm thân của người bị tạm giam theo hướng cho phép thăm gặp trong thời gian tạm giam bằng chế độ đăng ký, thay vì chế độ cấp phép như hiện nay để quyền thăm thân được thực hiện đúng tinh thần nhân văn của pháp luật.
Cũng cần mở rộng đối tượng được đến thăm vì có nhiều người bị tạm giam không còn cha mẹ, chưa có vợ/chồng, con hoặc những người thân này không có điều kiện đến thăm gặp, mà phải nhờ những người có quan hệ ruột thịt khác hoặc bạn bè.
Để đảm bảo an ninh, có thể qui định cho người bị tạm giam chỉ định và thông báo với cơ quan điều tra về người mình cần gặp... Nhiều kiến nghị khác cũng đã được đưa ra để hiện thực hóa quyền thăm thân vừa để bảo đảm tốt nhất quyền con người trong điều kiện cho phép, vừa thể hiện bản chất nhân đạo của Nhà nước đối với những người bị nghi ngờ có hành vi vi phạm pháp luật trong thời gian chờ phán quyết của cơ quan có thẩm quyền.
Cần có cái nhìn toàn diện và đa chiều hơn
Trước khi khoác áo luật sư, tôi từng làm cán bộ cảnh sát điều tra nên tôi hiểu được cái khó của cơ quan điều tra, nhất là việc đảm bảo bí mật, an toàn thông tin vụ án ở giai đoạn điều tra ban đầu. Vậy nên đến như trích xuất can phạm ra gặp Luật sư, cảnh sát còn phải canh giữ cẩn mật, vì thực tế từng có trường hợp can phạm lợi dụng việc được trích xuất ra ngoài đã âm mưu đào tẩu khiến trại giam phải một phen náo loạn. Tất nhiên việc trốn khỏi nơi giam giữ là không thể, nhưng sự việc như vậy đã gây ra sự phản cảm, và tất nhiên cán bộ dẫn giải can phạm phải là người chịu trách nhiệm đầu tiên, Luật sư hay người nhà thì hoàn toàn vô can trong chuyện này.Trong một số trường hợp nhất định, để đảm bảo bí mật, an toàn thông tin thì trong giai đoạn điều tra ban đầu của bị án, có thể can phạm không được tiếp xúc với thân nhân. Tôi ví dụ trong những vụ án ma túy, hoặc băng nhóm tội phạm có tổ chức chẳng hạn, việc họ tiếp xúc với thân nhân sẽ dễ làm lộ thông tin điều tra vụ án, khi đó bao nhiêu công sức của ban chuyên án sẽ dễ đổ xuống sông xuống biển. Vậy nên dù có bức xúc nhưng dư luận cũng cần bình tĩnh nhìn nhận về sự việc toàn diện, đa chiều và tích cực hơn. (Luật sư Nguyễn Đình Khỏe (VPLS Tràng Thi - Hà Nội)
