Lấp lánh đạo thầy trò của người xưa

Các sĩ tử hồi hộp xem bảng ghi những người đỗ đạt.
Các sĩ tử hồi hộp xem bảng ghi những người đỗ đạt.
0:00 / 0:00
0:00
(PLVN) -Cùng tồn tại với chiều dài lịch sử ngàn năm phong kiến, nền giáo dục Việt từ ngàn xưa chủ yếu tuân theo Nho giáo, đề cao giáo lý "Tam cương, Ngũ thường". Trong đó, "tam cương" là mối quan hệ "quân, sư, phụ" mà bất kỳ người nào trong xã hội cũ cũng phải tuân theo. "Quân" (nghĩa là vua) đứng cao nhất, tiếp đó đến "sư" (nghĩa là thầy) rồi mới đến "phụ" (nghĩa là cha). Qua sự phân chia này, có thể thấy từ ngàn xưa, vai trò người thầy đã được đề cao đến mức nào.

"Chương trình" học đồng nhất

Trong cả ngàn năm đấu tranh với thế lực phong kiến phương Bắc, nền giáo dục Nho học cũng du nhập vào nước ta, dần dần được chấp nhận và trở thành chính thống. Theo một số nghiên cứu lịch sử, triết lý Nho giáo mà người sáng lập là Khổng Tử (551 - 479 trước Công nguyên) đã có mặt ở nước ta trong khoảng 1.000 năm (kể từ thời Vua Ngô Quyền giành quyền tự chủ năm 938 cho đến khi bị thực dân Pháp đô hộ năm 1884). Cùng với đó, chữ Hán cũng trở thành văn tự hành chính chính thức được sử dụng qua nhiều triều đại.

Nếu ngày nay các em học sinh được học đủ các môn Văn, Toán, Lý, Hóa... để thu nạp kiến thức nhiều mặt thì ngày xưa, chỉ có một "chương trình" học duy nhất, đó là Nho học. Trên cơ sở một chương trình học, cách giảng dạy, cách tiếp thu, cách thi cử đều được tổ chức đồng nhất. Có chăng chỉ là ở mỗi triều đại khác nhau thì có những sửa đổi đôi chút sao cho hợp lý. Còn về căn bản vẫn là những giáo lý, quan điểm nhân sinh của Nho giáo.

Nhưng đừng nghĩ một chương trình học, một kiểu thi cử là dễ dàng cho các sĩ tử ngày xưa. Chỉ tính riêng Tứ Thư, Ngũ Kinh là những "sách gối đầu giường" cho người quân tử thì khối lượng kiến thức cần thu nạp đã rất "khủng khiếp". "Tứ Thư" gồm 4 bộ sách có tên: Đại Học, Trung Dung, Luận Ngữ và Mạnh Tử. "Ngũ Kinh" gồm 5 cuốn sách có tên: Kinh Thi, Kinh Thư, Kinh Xuân Thu, Kinh Dịch và Kinh Lễ.

Thầy phải "trên thông thiên văn, dưới tường địa lý"

Cho dù ngày xưa hay ngày nay, người thầy ngoài việc có kiến thức sâu rộng thì còn phải là tấm gương sáng về đạo đức để học trò noi theo. Thời phong kiến, vị trí của người thầy lại càng được trọng vọng. Ngày nay, mỗi học sinh trên con đường học vấn được giảng dạy bởi rất nhiều thầy, cô giáo của nhiều bộ môn. Nhưng ngày xưa, các sĩ tử trong cả cuộc đời thường chỉ có cùng lắm là vài người thầy. Hiểu như thế để thấy rằng mỗi người thầy thời đó phải có sự uyên bác kiểu "trên thông thiên văn, dưới tường địa lý" thì mới đủ để truyền thụ kiến thức cho học trò.

Thầy đồ xưa dạy học bằng chữ Hán. Thông qua triết lý Nho giáo, học trò được dạy về đạo làm người; đạo trung quân ái quốc; đạo "tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ"; tam cương ngũ thường; đạo hiếu với mẹ cha, nghĩa vợ chồng... Mỗi một thầy đồ thường có nhiều học trò, gồm nhiều lứa tuổi với các chương trình giảng dạy khác nhau. Có thể ví dụ như lớp Sơ học gồm những học trò nhỏ tuổi, bắt đầu tập tành với việc luyện chữ và tiếp thu những kiến thức sơ đẳng. Chương trình dạy cho lứa tuổi này là sách Tam Thiên Tự gồm những khái niệm dễ thuộc dễ nhớ. Ví dụ: "Thiên là trời, địa là đất, cử là cất, tồn là còn, tam là ba, lục là sáu...". Khó hơn một chút là Tam Tự Kinh. Ví dụ: "Nhân chi sơ, tính bổn thiện..." (nghĩa là người sinh ra tính vốn là thiện); rồi "Nhân bất học, bất tri lý..." (nghĩa là con người không học thì không hiểu đạo lý); hoặc "Ấu bất học, lão hà vi..." (nghĩa là lúc trẻ không chịu học, khi tuổi già sẽ ân hận).

Khi học trò đã quen với chữ nghĩa và lớn tuổi hơn, những kiến thức khó như Tứ Thư, Ngũ Kinh mới dần dần được thầy đồ chuyển tải. Với những lớp sĩ tử chuẩn bị đi thi, người thầy ra những đề văn sách yêu cầu học trò viết. Sau đó, thầy sẽ tổ chức những buổi bình văn, phê bình chỉ giáo những điểm sai sót của học trò. Giai đoạn này là quyết định cho việc sĩ tử có thể đỗ đạt hay không. Nếu nắm bắt được những kiến thức, kinh nghiệm của thầy thì học trò mới đủ khả năng thành công nơi "trường văn trận bút". Bởi thời xưa, tuy các đề thi chỉ xoay quanh các vấn đề của Nho học nhưng mỗi triều đại lại có những đặc điểm khác nhau. Nếu người thầy am tường chính sự, có thể vạch ra cho học trò phương hướng để mưu cầu "quốc thái dân an" hợp với triều đình, thì học trò mới mong đỗ đạt.

Trò phải coi thầy như cha mẹ

Lều chõng san sát trong trường thi.

Lều chõng san sát trong trường thi.

Thời phong kiến, việc học hành đỗ đạt của học trò thường mang đậm dấu ấn cá nhân của thầy. Thầy giỏi thì trò hay. Vì thế, Nho học mới xếp người thầy trên cả cha mẹ. Ngày nay, có thể thấy sự sắp đặt vị trí này có phần khiên cưỡng nhưng thời đó, khi việc lập thân bằng con đường khoa bảng được coi trọng thì cũng là điều hợp lý.

Theo phong tục xưa, cha mẹ cho con đi học gọi là học chữ Thánh Hiền, học lễ nghĩa và đạo đức làm người. Khi đã được thầy thu nhận, học trò phải làm lễ trước bàn thờ tổ tiên, cha mẹ cầu nguyện tổ tiên phù hộ cho con thông minh, học giỏi. Khi đến trường, tùy theo hoàn cảnh gia đình giàu hay nghèo, cha mẹ phải có lễ vật để tạ ơn thu nhận của thầy. Lễ vật có thể đơn giản như trầu cau, hương, đèn... những nhà khá giả có thể đem xôi, gà... những sản vật có giá trị thời đó đến nhà thầy để làm lễ. Cần hiểu việc này không phải để "lấy lòng" thầy. Những lễ vật học trò mang tới sẽ dùng đặt trên ban thờ Thánh (tức đức Khổng Tử), cẩn cáo rằng từ nay ngài có thêm môn sinh mới, theo học lễ nghĩa của Nho giáo.

Thời xưa, học trò dù lớn tuổi hơn, vẫn phải gọi các con trai của thầy là "thế huynh", tức coi như một người anh. Việc này để bày tỏ sự kính trọng đối với gia đình thầy học. Môn sinh của một thầy thường tổ chức nhau lại gọi là Hội đồng môn. Hội có trách nhiệm giúp đỡ thầy và gia đình thầy được hưng thịnh, an lành, theo đúng cung cách lễ nghĩa. Hội đồng môn thường tổ chức, vận động gia đình các môn sinh đóng góp tiền của để mua ruộng, tậu trâu rồi phân công cày cấy. Đến lúc thu hoạch, những hoa màu này được gánh đến nhà để thầy và gia quyến chi dùng. Việc này là tục lệ bắt buộc bởi ý nghĩa có giải thoát thầy khỏi nỗi lo "cơm áo gạo tiền" thì thầy mới có thể toàn tâm, toàn ý vào việc dạy dỗ học trò.

Vào những dịp lễ, Tết, học trò cùng cha mẹ phải đến tạ ơn thầy theo đúng lễ nghĩa. Lễ vật nhiều ít không quan trọng, có thể là thúng gạo, tấm vải hoặc chỉ là chai rượu, đĩa xôi, nhưng là lòng thành bày tỏ sự kính trọng với người dạy chữ Thánh Hiền. Phong tục xưa, nếu không may thầy mất sớm, học trò ngoài việc lo tang ma chu đáo thì còn đóng góp việc giỗ chạp hàng năm. Học trò để tang thầy giáo trong 3 năm như để tang cha mẹ. Chỉ khác là học trò không đeo khăn tang. Việc này gọi bằng "tâm tang tức" nghĩa là để tang trong lòng.

Thời xưa, còn có tục lệ rất hay nhằm đề cao công ơn của người thầy. Đó là cho dù học trò đỗ đạt, làm quan to đến đâu, khi trở về thăm thầy vẫn phải giữ đúng phép tắc kẻ dưới. Các quan lại phong kiến khi đi lại thường có quân lính "tiền hô, hậu ủng", có người che lọng, quạt mát, lại có cờ hiệu để phân biệt các chức quan. Nhưng dù có uy danh đến đâu, nếu về thăm thầy học, vị quan đó vẫn phải cụp lọng, hạ cờ, bỏ mũ và đi bộ tới nhà thầy. Nếu có gì sơ suất, vị quan sẽ bị chê cười là "vong ân phụ nghĩa" và có thể dẫn đến những hậu quả khôn lường về sau.

Ngày nay, trong cuộc sống hiện đại, mối quan hệ thầy trò đã được cởi mở rất nhiều. Chúng ta vẫn đề cao truyền thống "tôn sư trọng đạo", "tiên học lễ, hậu học văn" nhưng dù sao, nhiều phong tục rườm rà, hà khắc cũng không còn tồn tại nữa. Tìm hiểu sơ lược vài nét về việc dạy và học của người xưa để thêm hiểu giá trị của đạo thầy trò. Bởi thời nào cũng vậy, "thầy ra thầy, trò ra trò" thì việc giáo dục mới có thể thành công.

Đi thi thời phong kiến

Sĩ tử xưa thường phải trải qua 3 kỳ thi: thi Hương, thi Hội và thi Đình. Trường thi tổ chức ở các tỉnh lớn, là một bãi đất rộng hàng trăm mẫu. Xung quanh được rào kỹ bởi hàng rào tre có lính canh gác cẩn mật. Trường thi thường có 9 cửa cho thí sinh ra vào. Giữa có nhà thập đạo và nhà các quan chấm trường. Các vị này là những người có học vấn uyên bác, do vua lựa chọn và cử đến. Thí sinh đem theo lều chõng làm bằng tre nên mới có câu "lều chõng đi thi".

Lều để che mưa nắng, chõng vừa làm giường ngủ, vừa làm bàn để viết bài. Thí sinh tự mua giấy bản đóng thành bốn quyển tập, mỗi tập dày khoảng mười tờ. Trên quyển ghi tên, tuổi thí sinh, tên cha mẹ, quê quán, đem nộp cho quan Đốc học của tỉnh cả tháng trước ngày thi. Quan Đốc học nhận rồi đóng thùng gửi đến trường thi. Khi vào thi, thí sinh được nhận lại các quyển của mình để làm bài. Có những kỳ thi kéo dài cả tháng trời.

Đọc thêm

Góp ý cho Kỳ tuyển sinh Đại học, cao đẳng năm 2025: Nên loại bỏ các phương thức tuyển sinh không bảo đảm chất lượng đầu vào

Tuyển sinh năm 2025 có nhiều thay đổi theo CTGDPT 2018. (Ảnh minh họa: PV)
(PLVN) - Hiệp hội các trường đại học, cao đẳng (ĐH, CĐ) Việt Nam vừa có kiến nghị gửi Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo (GD&ĐT) về giải pháp bảo đảm tính đồng bộ giữa nội dung Chương trình giáo dục phổ thông 2018 (CTGDPT 2018), việc triển khai thực hiện chương trình, tổ chức thi tốt nghiệp THPT và tuyển sinh ĐH từ năm 2025.

Nâng cao hiểu biết pháp luật trong học sinh, sinh viên

Việc một bộ phận học sinh, sinh viên thiếu hiểu biết về pháp luật là một thực trạng đáng báo động. (Ảnh: BD)
(PLVN) - Thời đại công nghệ phát triển, giới trẻ có cơ hội tiếp cận nhiều thông tin nhưng cũng đối mặt với những hệ lụy, nhất là khi không được trang bị nền tảng kiến thức pháp luật. Một số bạn trẻ hiện nay “vô tư” thực hiện những hành vi vi phạm pháp luật gây ra hậu quả nghiêm trọng chỉ vì thiếu hiểu biết pháp luật.

Ngăn ngừa thuốc lá mới xâm nhập học đường

Ảnh minh họa: Sở GD&ĐT Hà Nội
(PLVN) - Trước tình trạng thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng diễn biến phức tạp, gia tăng nhanh ở giới trẻ, nhiều trường học tại các tỉnh/thành đã tổ chức các hoạt động nhằm nâng cao ý thức cho học sinh về tác hại của thuốc lá mới, góp phần đẩy lùi mối lo này ra khỏi trường học.

20 năm kiến tạo tri thức của Trường Đại học Thành Đô

20 năm kiến tạo tri thức của Trường Đại học Thành Đô
(PLVN) -  Ngày 30/11/2024 đánh dấu cột mốc vàng son trong lịch sử của Trường Đại học Thành Đô – hai thập kỷ nỗ lực không ngừng để kiến tạo một môi trường giáo dục chuẩn mực, kiên định với sứ mệnh kiến tạo không gian tích hợp WILL, gắn kết hài hòa giữa học tập, nghiên cứu, giảng dạy, thực hành, hướng nghiệp và trải nghiệm cuộc sống. Lễ kỷ niệm có sự tham dự của đại diện Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trung tâm và cơ sở giáo dục, các doanh nghiệp đối tác, bệnh viện, nhà trường, báo chí…

Thúc đẩy thực hành kinh doanh có trách nhiệm tại Việt Nam

PGS.TS. Trần Việt Dũng – Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Luật TP.HCM phát biểu tại Hội thảo.
(PLVN) - Sáng ngày 30/11/2024, tại Trường Đại học Luật TP.HCM đã diễn ra hội thảo khoa học với chủ đề “Chính sách pháp luật thúc đẩy thực hành kinh doanh có trách nhiệm tại Việt Nam – Kinh nghiệm và thực tiễn”. Đây là sự kiện do Nhóm đề tài cấp Bộ tổ chức, thu hút sự tham gia của đông đảo chuyên gia, nhà khoa học, nhà quản lý và đại diện doanh nghiệp trong lĩnh vực pháp luật, lao động và môi trường.

Dự thảo Quy chế tuyển sinh đại học 2025: Tăng trách nhiệm của các cơ sở đào tạo trong công tác tuyển sinh

Thay đổi dự thảo quy chế tuyển sinh đại học 2025, bảo đảm công bằng cho thí sinh. (Ảnh minh họa: ĐHQGHN)
(PLVN) - Bộ Giáo dục và Đào tạo (GD&ĐT) vừa công bố dự thảo Thông tư sửa đổi, bổ sung một số điều của Quy chế tuyển sinh đại học 2025. Theo đó, Bộ GD&ĐT đề xuất, các điểm xét, điểm trúng tuyển của các phương thức, tổ hợp môn sử dụng để xét tuyển phải được quy đổi tương đương về một thang điểm chung, thống nhất.

Bộ Công an thông tin về đề thi đánh giá năm 2025

Ảnh minh họa
(PLVN) - Bộ Công an cho biết, trong năm 2025, đơn vị sẽ hướng dẫn các cơ sở đào tạo trong ngành bám sát chương trình giáo dục phổ thông và thực hiện theo đúng các quy định trong tuyển sinh đại học của Bộ Giáo dục và Đào tạo.

Trường Đại học Luật TP HCM đoạt giải nhất cuộc thi Phiên tòa giả định - VMoot 2024

Ban tổ chức trao giải nhất cho đội TSUNAMI đến từ Trường Đại học Luật TP HCM.
(PLVN) - Ngày 25/11/2024, tại Trường Đại học Luật TP HCM diễn ra vòng Chung kết và Lễ trao giải cuộc thi Phiên tòa giả định - VMoot cấp Quốc gia năm 2024, đánh dấu mùa thứ VIII thành công của sân chơi học thuật này. Sự tranh tài của hai đội xuất sắc nhất thu hút sự quan tâm lớn từ giới chuyên môn và các sinh viên ngành luật trong cả nước.

Lấy ý kiến sửa quy chế tuyển sinh đại học

Ảnh minh hoạ
(PLVN) - Bộ GD&ĐT lấy ý kiến Thông tư sửa đổi, bổ sung một số điều của Quy chế tuyển sinh trình độ đại học, tuyển sinh trình độ cao đẳng ngành Giáo dục Mầm non ban hành kèm Thông tư số 08 ngày 6/6/2022 của Bộ trưởng Bộ GD&ĐT.

Ngành giáo dục việt nam: Mang tinh thần của một dân tộc, càng áp lực càng nỗ lực

Thủ tướng Phạm Minh Chính trò chuyện, động viên các thầy cô giáo. (Ảnh: MOET)
(PLVN) - Thủ tướng Phạm Minh Chính nhấn mạnh, hướng tới kỷ nguyên mới, kỷ nguyên xây dựng đất nước giàu mạnh và thịnh vượng thì giáo dục tiếp tục là quốc sách hàng đầu. Sự nghiệp giáo dục nước nhà phải quyết liệt đổi mới căn bản và toàn diện hơn nữa, thích ứng với cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ số, trí tuệ nhân tạo, để giáo dục Việt Nam đạt trình độ tiên tiến của khu vực châu Á vào năm 2030 và đạt trình độ tiên tiến của thế giới vào năm 2045.