Khám phá 3 ngôi đền cổ linh thiêng bậc nhất xứ Tuyên

1. Đền Thượng

Hay còn gọi là đền Mẫu Thượng, được xây dựng năm 1801, cấu trúc theo kiểu chữ Đinh, nằm dưới chân núi Dùm (tỉnh Tuyên Quang) với một bên tựa lưng vào núi, còn bên dưới hướng ra dòng sông Lô hiền hòa, uốn lượn bao quanh.

Đền Thượng là một ngôi đền cổ có từ lâu đời (sắc phong sớm nhất vào năm 1743) có niên đại cùng thời với đền Hạ - đền thờ hai nữ thần có quan hệ mật thiết với nhau. Khi tín ngưỡng thờ Mẫu trong dân gian phát triển, Nhân dân đã đưa Mẫu Thượng Thiên và Mẫu Thoải cùng hệ thống tượng Ngọc Hoàng, Long Vương, quan Hoàng vào phối thờ.

Tương truyền, từ xưa kia có hai công chúa của vua Hùng là Ngọc Lân (tức Mai Hoa công chúa) và Phương Dung công chúa (tức Quỳnh Hoa công chúa) theo xa giá đi xem xét địa phương đỗ thuyền ở bờ sông. Đến đêm nổi cơn mưa gió, hai công chúa vụt bay lên trời, người ta cho là linh dị, lập đền để thờ. Nơi con thuyền dừng đỗ đã được bà con xây dựng thành đền Hạ. Sau này, có giặc, nhân dân đã mang tượng các công chúa sơ tán vào đất Ỷ La. Sau khi tan giặc giã, Nhân dân khôi phục đền Hạ, đồng thời tại nơi sơ tán tượng công chúa được xây dựng thành đền Ỷ La. Còn đền Thượng ra đời sau khi có đền Hạ và đền Ỷ La.

Theo quan niệm của dân gian, hai vị công chúa chính là hiện thân của con gái Long Vương. Đền Thượng thờ Ngọc Lân công chúa và Đền Hạ thờ Phương Dung công chúa được tôn là Mẫu Thoải vì có sắc phong của nhà nước phong kiến xưa.

Đền Thượng là công trình kiến trúc của một tín ngưỡng cổ, với nhiều di vật, hiện vật bằng nhiều chất liệu khác nhau. Hiện nay trong đền còn chứa đựng nhiều văn bản, thư tịch Hán Nôm cổ như: hoành phi, câu đối, sắc phong... Đền Thượng là di tích rất có giá trị trong việc nghiên cứu về văn hóa, lịch sử, tín ngưỡng và là địa điểm hấp dẫn thu hút khách thập phương về chiêm bái sự linh nghiệm của đền. Năm 2015, đền Thượng đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng là Di tích lịch sử văn hóa Quốc gia.

Đền Ỷ La

Đền Ỷ La khởi nguyên là một ngôi điện thờ nhỏ được xây dựng vào khoảng nửa cuối thế kỷ XIX, bằng vật liệu tranh, tre, nứa, lá. Đền Cảnh Xanh được người xưa dựng nên để thờ phụng vị Thánh Mẫu Thượng ngàn (hay tên chữ là Lâm cung Thánh Mẫu) mà nhân dân thường gọi là Bà chúa Thượng Ngàn, cai quản miền rừng núi và ngàn cây. Nơi con người bày tỏ niềm tôn kính với Thánh Mẫu Thượng ngàn và thể hiện ước vọng cuộc sống bình yên, mùa màng tươi tốt của con người vùng sơn cước.

Cùng với việc thờ Mẫu Thượng Thiên (Đức Thánh Mẫu Liễu Hạnh), tại đền Mẫu Ỷ La còn thờ Đức Thánh Trần (Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn). Hiện nay, tại đền Mẫu Ỷ La còn lưu nhiều di sản vô giá. Trong đền hiện còn giữ được 2 quả chuông cổ và 16 tượng cũ, các đồ tế khí bằng đồng, sành sứ, các hoành phi câu đối, đề từ, sắc phong và thần phả.

Nhưng đáng chú ý nhất là những di sản văn hóa phi vật thể. Đền còn lưu giữ được 6 bản sắc phong của 4 ông vua Triều Nguyễn như Đồng Khánh, Thành Thái, Duy Tân, Khải Định phong cho Đền Mẫu Ỷ La. Nội dung các sắc phong đều đề cao công đức của Thần đã giúp nước, trợ dân sống an lành hạnh phúc và ban tặng cho các Mẫu những mỹ tự cao quí.

Hằng năm tại đền Mẫu Ỷ La diễn ra các ngày lễ: Lễ thượng nguyên (lễ giải hạn cho dân) vào ngày 7 tháng Giêng; Lễ vào hè (cầu mát, cầu mưa thuận gió hòa) vào ngày 7 tháng Tư; Lễ ra hè vào ngày 7 tháng Bảy; Lễ Vu lan vào ngày rằm tháng Bảy; Giỗ Đức Thánh Trần vào ngày 20 tháng Tám; Lễ tất niên vào ngày 7 tháng Chạp…

Trước đây vào tháng Hai và tháng Bảy âm lịch đền Mẫu Ỷ La cùng đền Hạ và đền Thượng tổ chức lễ hội rước Mẫu. Đây là lễ hội lớn nhất trong năm của ba đền. Đền Tam Kỳ (đền Hạ) thờ chị, đền Thượng thờ em. Thánh Mẫu đền Ỷ La là do sự thay đổi về vị trí thờ của người chị. Khi rước tượng Mẫu từ đền Thượng và đền Mẫu Ỷ La về đền Hạ là biểu hiện sự gặp gỡ, đoàn tụ gia đình.

Năm 2007, lễ hội rước Mẫu đã được nhân dân thành phố Tuyên Quang khôi phục lại và tổ chức vào ngày 12 đến 16 tháng Hai âm lịch hằng năm.

Đền Mẫu Ỷ La là một di tích kiến trúc tín ngưỡng cổ - một thiết chế văn hóa mang đậm dấu ấn phong cách nghệ thuật thời Nguyễn. Với những giá trị về văn hóa, lịch sử, tín ngưỡng và kiến trúc, năm 2015, đền Mẫu Ỷ La đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng là di tích lịch sử văn hóa quốc gia.

Đền Bách Thần

Theo những người cao niên ở huyện Chiêm Hóa, đền Bách Thần rất linh thiêng đối với cuộc sống của dân bản địa. Đây là đền thờ trăm vị thần, là các anh hùng dân tộc, người có công với địa phương... Đền Bách Thần còn thờ Tam Quang là mặt trời, mặt trăng, các vì sao, đem đến sự sống cho con người.

Đền Bách Thần được xây dựng trên sườn núi Bách Thần, thị trấn Vĩnh Lộc do nhân dân và du khách thập phương đóng góp, công đức xây dựng đền. Đền Bách Thần như một nét chấm phá giữa đại ngàn vừa mang vẻ oai nghiêm, hùng vĩ vừa cổ kính, thanh tịnh.

Đền Bách Thần gắn liền với Lễ hội Lồng tông của nhân dân các dân tộc huyện Chiêm Hóa. Hàng năm, ngày 8 tháng Giêng âm lịch, huyện Chiêm Hóa tổ chức Lễ hội Lồng tông (lễ hội xuống đồng). Đây cũng là ngày đại lễ của đền. Người dân mang những sản phẩm nông nghiệp (lúa, đậu, đỗ...) mà họ thu hoạch được trong năm, bọc trong những quả còn với tua rua ngũ sắc mang dâng cúng tại Đền cùng với các lễ vật khác, báo ơn các vị thánh thần đã ban cho vụ mùa bội thu. Đã từ lâu, đền Bách Thần có vai trò quan trọng trong đời sống tâm linh của bà con nhân dân các dân tộc nơi đây.

Tháng 12/2012, đền Bách Thần được xếp hạng di tích Lịch sử - Văn hóa cấp tỉnh.