Bảo vệ rừng để bảo vệ chính cuộc sống của người dân

Song tổn thất này một lần nữa nhắc nhở về trách nhiệm bảo vệ rừng đầu nguồn, bảo vệ thiên nhiên để đổi lại được sự bảo vệ, chở che của tự nhiên nhằm giảm thiểu nguy cơ cũng như sự tàn phá của thiên tai, nhất là lũ và sạt lở đất.

Rừng “đi” lũ càng “cuồng nộ”

Theo các chuyên gia khí tượng thủy văn, sự hình thành của lũ quét có liên quan mật thiết đến cường độ mưa, điều khí hậu,. đặc điểm địa hình, các hoạt động của con người cũng như điều kiện tiêu thoát nước. Các nguyên nhân gây lũ quét gồm mưa lớn tập trung trên lưu vực nhỏ miền núi, hẻo lánh nhưng điều kiện tự nhiên hầu như vẫn giữ nguyên hoặc trên các lưu vực có độ dốc lớn có hoạt động của người mạnh mẽ, phá vỡ cân bằng sinh thái làm biến đổi lớp phủ, mặt đệm thay đổi chế độ dòng chảy, thay đổi khả năng trực nước của đất, đất dễ xói mòn, sạt lở. Nguyên nhân nữa gây ra lũ quét là do phá rừng khai thác gỗ, cây cối cùng với đá sỏi, rác rưởi bị cuốn trôi tạo thành các barie ngăn nước tạm sau bị đổ vỡ tràn xuống gây lũ với sức tàn phá tăng lên gấp bội.

Khoa học đã chứng minh, hệ sinh thái rừng có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong hạn chế lũ quét, sạt lở đất. Cách đây 7 năm, nghiên cứu của TS.Vũ Thị Thanh Minh (Trưởng khoa Quản lý nhà nước về công tác dân tộc, Trường Cán bộ dân tộc) đã chỉ rõ, tài nguyên rừng ở các tỉnh miền núi phía Bắc đang bị suy thoái nặng nề, độ che phủ rừng đã giảm sút đến mức báo động. Nhưng khảo sát của các chuyên gia, đến năm 2016 độ phủ rừng còn rất thấp, chỉ đạt 30-40%. Báo cáo của Bộ NN&PTNT cũng thừa nhận, tốc độ tàn phá rừng lớn hơn nhiều lần tốc độ trồng rừng. Rừng nguyên sinh, rừng phòng hộ đầu nguồn cũng bị tàn phá.

Hậu quả của “đất trống đồi trọc” là lũ quét, lũ ống, sạt lở đất và đó cũng là một trong những yếu tố làm suy giảm môi trường tự nhiên ở các tỉnh miền núi. Sau vụ sạt lở đất ở huyện Yên Châu (Sơn La), tại bãi vàng Mà Sa Phìn (Văn Bàn, Lào Cai) năm 2016, các nhà khoa học đã cảnh báo, tình trạng sạt lở đất nghiêm trọng diễn ra trên diện rộng này “mạnh nhất trong 10 năm qua” do phát triển thiếu quy hoạch. Trong đó nổi lên là tình trạng phá rừng và khai thác khoáng sản tràn lan đã đẩy nhanh quá trình sạt lở đất vốn tiềm ẩn tại khu vực này, nhất là khi có mưa lớn kéo dài. 

Không những thế, việc phát triển ồ ạt các thủy điện nhỏ trong 10 năm qua (như Hà Giang và Cao Bằng đã quy hoạch trên 100 dự án thủy điện) đã biến nhiều diện tích đất nông nghiệp, đất rừng thành hồ chứa, làm thay đổi các dòng chảy, ảnh hưởng đến chế độ thủy văn, môi trường và tiềm ẩn nguy cơ gây thảm họa cho con người.

Vì vậy, nhận định tình hình chung cho thấy, những năm gần đây, lũ quét, sạt lở đất có xu hướng ngày càng tăng về số lượng và sức tàn phá do nhiều tố, mà nguyên nhân chủ yếu là do việc phát triển dân số, kinh tế ở khu vực miền núi, việc chặt phá rừng đầu nguồn, do xây dựng các công trình chắn ngang dòng chảy, làm tắc nghẽn các đường thoát lũ. Các tỉnh nằm trong vùng nguy hiểm sạt lở là Yên Bái, Lào Cai, Lai Châu, Điện Biên, Sơn La, Cao Bằng, Bắc Kạn, Nghệ An, Kon Tum, Quảng Nam, Hà Tĩnh, Gia Lai, Đắk Lắk, Bình Thuận. Dự kiến năm 2020 mới có bản đồ chi tiết quy hoạch vùng sạt lở. Vì thế cho đến lúc đó, cuộc sống của hàng nghìn người dân vẫn luôn bị tình trạng sạt lở và lũ khi có mưa lớn đe dọa.

Đánh giá của các tổ chức quốc tế cảnh báo, thiệt hại do thiên tai (mưa lũ, sạt lở đất) ở Việt Nam “vào loại lớn nhất trên thế giới” nhưng tình trạng phá rừng vẫn chưa được ngăn chặn triệt để, thậm chí rừng còn bị tàn phá nặng nề, ngang nghiên vì “thực hiện các chủ trương, chính sách pháp luật bảo vệ và phát triển rừng không nghiêm”.

Bảo vệ rừng đầu nguồn để giữ đất, ngăn lũ

Trận lũ quét tại miền núi phía Bắc vừa qua, nhất là tại Yên Bái, Lạng Sơn, Điện Biên, Lai Châu… được nhận định là “trận lũ quét lịch sử”. Tổng hợp từ Ban Chỉ đạo T.Ư về phòng, chống thiên tai, đã có 23 người chết, 16 người mất tích, 64 người bị thương, 228 căn nhà bị cuốn trôi, 377 hộ dân phải đi sơ tán và hơn 288 ha lúa, 128 ha ngô, lạc , 5 ha đất ruộng bị sạt lở, 144 công trình thủy lợi và 2.000 m kè bờ suối thuộc huyện Mường La (Sơn La) bị thiệt hại… 

Cuộc sống của nhiều người dân ở mấy tỉnh miền phía Bắc đã trôi theo dòng nước khi những trận lũ quét, lũ ống chạy qua. Giờ tang thương vẫn đang bao trùm những ngôi làng tan hoang và hằn sâu trong ánh mắt khắc khoải của những người sống sót. Khắc phục hậu quả sau lũ, các địa phương lưu ý dọn vệ sinh, bảo đảm môi trường, phòng chống dịch bệnh khu vực xảy ra thiên tai. 

Tuy nhiên, đó chỉ là những giải pháp trước mắt trong ngắn hạn để nhanh chóng ổn định cuộc sống của người dân sau thiên tai. Còn về lâu dài, cần khắc phục triệt để những nguyên nhân gây lũ ống, lũ quét, sạt lở đất ở khu vực miền núi để mỗi khi mưa lớn, tập trung có thể hạn chế tối đa những dòng nước lũ, cũng như giảm được sự tàn phá của nước lũ khi đi qua xóm làng, đồng ruộng.

Đó là khơi thông dòng chảy, mở rộng diện tích rừng trồng và bảo vệ rừng đầu nguồn, áp dụng các biện pháp canh tác hợp lý để giữ đất, ngăn lũ, giữ nước và tránh làm cạn kiệt nguồn nước. Tiếp tục rà soát, di dời các hộ ở vùng sạt lở đến nơi an toàn, tránh xa các nơi có nguy cơ lũ quét cao, cũng như đẩy tăng cường tổ chức tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng và triển khai có hiệu quả các hoạt động quản lý rủi ro, phòng chống thiên tai dựa vào cộng đồng theo phương châm “4 tại chỗ”. 

Như Phó Thủ tướng Chính phủ Trịnh Đình Dũng – Trưởng Ban Chỉ đạo T.Ư về phòng chống thiên tai đã cảnh báo, còn tình trạng chủ quan khi ứng phó với thiên tai. Thực tế, Bộ TN&MT đã cảnh báo về những điểm có nguy cơ sạt lở đất tại 10 tỉnh miền núi phía Bắc nhưng “nhiều địa phương còn chủ quan, một bộ phận người dân thì bất cần” nên khi thiệt hại xảy ra, dù cứu trợ, cứu nạn rầm rộ cũng không còn tác dụng. Tăng cường hiệu quả công tác cảnh báo thiên tai, cả trước và sau bão. Nhiều vụ lũ quét, sạt lở đất diễn ra do ảnh hưởng của hoàn lưu sau bão khiến lực lượng chức năng và người dân “trở tay không kịp” do yên tâm vì “bão đã qua”.

Đồng thời, xây dựng hệ thống cảnh báo đối với những khu vực có nguy cơ xảy ra lũ quét, sạt lở đất; rà soát quy hoạch sử dụng đất lồng ghép với yêu cầu phòng chống thiên tai. Nâng cao đời sống của người dân vùng miền núi, khó khăn để hạn chế các hoạt động du canh du cư, phá rừng làm nương rẫy.