Nhìn nhận dưới góc độ công tác phổ biến giáo dục pháp luật (PBGDPL), hòa giải ở cơ sở, đánh giá xã đạt chuẩn tiếp cận pháp luật thì vấn đề củng cố, tăng cường dân chủ ở Việt Nam tạo nền tảng xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền đang được Đảng và Nhà nước đặc biệt quan tâm, triển khai rộng khắp, hướng mạnh về cơ sở.
Phổ biến giáo dục pháp luật để người dân tiếp cận và làm chủ thông tin pháp luật
Để góp phần xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN của Nhân dân, do Nhân dân và vì Nhân dân, Nhà nước ta luôn coi trọng việc tạo điều kiện cho người dân tiếp cận với các thông tin, chính sách, pháp luật, để từ đó thực hiện các quyền, lợi ích trên cơ sở tuân thủ Hiến pháp và pháp luật. Hiến pháp năm 2013 đã quy định quyền tiếp cận thông tin nói chung và thông tin pháp luật nói riêng của công dân, PBGDPL, Luật Tiếp cận thông tin đã quy định quyền thông tin về pháp luật, quyền tiếp cận thông tin cũng như trách nhiệm chủ động tìm hiểu, học tập pháp luật của công dân. Nhà nước tạo điều kiện cho công dân thực hiện quyền, tiếp cận kịp thời, minh bạch, thuận lợi các chủ trương, chính sách, pháp luật, đặc biệt đối với các nhóm đặc thù, yếu thế, góp phần xây dựng một xã hội cởi mở hơn về thông tin và một Chính phủ công khai, minh bạch hơn, trách nhiệm giải trình cao hơn trong hoạt động quản lý, điều hành đất nước nhằm đưa chủ trương “Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng” từng bước đi vào cuộc sống.
Thời gian qua, đã có nhiều giải pháp được triển khai nhằm tăng cường, hỗ trợ hoạt động tiếp cận thông tin pháp luật của người dân như trong hoạt động xây dựng pháp luật, bên cạnh các quy định của Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật (VBQPPL) thì gần đây nhất, Thủ tướng Chính phủ đã có Quyết định số 407/QĐ-TTg ngày 30/3/2022 phê duyệt Đề án “Tổ chức truyền thông chính sách có tác động lớn đến xã hội trong quá trình xây dựng VBQPPL giai đoạn 2022 – 2027” đã tạo thêm cơ sở pháp lý cho người dân được tiếp cận với những thông tin kể từ khi cơ quan nhà nước có ý định xây dựng luật cho đến khi luật được thông qua và có hiệu lực, bảo đảm phần nào quyền tiếp cận thông tin, tiếp cận pháp luật cho người dân trong suốt quy trình lập pháp. Điều này cho thấy, Nhà nước ta đã ngày càng mở rộng phạm vi thông tin, bảo đảm tốt hơn quyền tiếp cận thông tin, tiếp cận pháp luật của công dân và nâng cao trách nhiệm của các cơ quan nhà nước trong việc bảo đảm thực hiện quyền được thông tin của công dân.
Các thiết chế bổ trợ tư pháp (luật sư, tư vấn pháp luật), trợ giúp pháp lý, hòa giải ở cơ sở… ngày càng phát triển đã đóng góp không nhỏ vào việc hỗ trợ, trợ giúp người dân tiếp cận pháp luật được thuận lợi, kịp thời. Nhiều mô hình, thiết chế hỗ trợ người dân tiếp cận pháp luật đã được các bộ, ngành, địa phương triển khai bằng nhiều hình thức, cách làm đa dạng, sáng tạo. Nhiều chương trình, đề án được ban hành và thực hiện nhằm đẩy mạnh công tác PBGDPL, trợ giúp pháp lý, tư vấn pháp luật, giải quyết khiếu nại, tố cáo… Qua đó góp phần nâng cao nhận thức, hiểu biết về pháp luật, ý thức tuân thủ, chấp hành Hiến pháp và pháp luật của người dân, nhất là người dân tại các vùng có điều kiện kinh tế - xã hội khó khăn và các đối tượng đặc thù theo quy định của pháp luật.
Với mục tiêu góp phần tăng cường tính minh bạch, hiệu quả của pháp luật, tổ chức thi hành pháp luật, PBGDPL, xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN, bảo đảm quyền làm chủ của Nhân dân, trong thời gian tới, Nhà nước ta cần tiếp tục hoàn thiện chính sách, cơ chế giúp người dân thực hiện được quyền tiếp cận và làm chủ thông tin pháp luật một cách dễ nhất, nhanh, thuận tiện nhất ngay từ cấp cơ sở, nơi gần dân, hiểu dân nhất.
Một trong những giải pháp hiệu quả, phù hợp với xu hướng phát triển của thời đại và nhu cầu xã hội để đáp ứng yêu cầu trên của công tác PBGDPL, đó là ứng dụng mạnh mẽ công nghệ thông tin, chuyển đổi số trong việc tương tác thông tin pháp luật, đồng thời ưu tiên tập trung nguồn lực hỗ trợ việc tiếp cận thông tin pháp luật cho đối tượng yếu thế, đặc thù, từng bước tạo sự bình đẳng của người dân trong tiếp cận thông tin pháp luật, bảo đảm vai trò làm chủ của người dân một cách thực chất nhất.
Hòa giải ở cơ sở: Phát huy quyền làm chủ của Nhân dân
Dưới tác động của tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và hội nhập kinh tế quốc tế, đời sống kinh tế - xã hội của người Việt Nam ngày nay đang có những biến đổi sâu sắc, mạnh mẽ song hoạt động hòa giải vẫn tồn tại và ngày càng phát huy vai trò quan trọng trong đời sống cộng đồng, góp phần giúp xã hội đoàn kết, gắn bó, đồng thuận, là cơ sở để ổn định chính trị và thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội. Theo thống kê, trung bình mỗi năm có hơn trăm ngàn vụ việc được hòa giải ở cơ sở với tỷ lệ hòa giải thành khoảng 80%. Chính vì vậy, Đảng và Nhà nước ta luôn quan tâm đến công tác hòa giải ở cơ sở, tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho công tác này không ngừng phát triển cũng như khuyến khích người dân, tổ chức giải quyết mâu thuẫn, tranh chấp bằng hình thức hòa giải ở cơ sở.
Có thể nói, hòa giải ở cơ sở là một phương thức thực hiện, phát huy quyền làm chủ của Nhân dân, là biểu hiện của dân chủ, góp phần xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN. Điều này được thể hiện ở việc người dân có quyền lựa chọn, bầu hòa giải viên, tự nguyện đề nghị hòa giải và quyết định cách giải quyết mâu thuẫn phù hợp với pháp luật và đạo đức xã hội trên cơ sở sự hướng dẫn, giúp đỡ của các hòa giải viên. Kết quả hòa giải thể hiện ý chí, nguyện vọng của các bên. Đồng thời “tôn trọng sự tự nguyện của các bên; không bắt buộc, áp đặt các bên trong hòa giải ở cơ sở” cũng là một trong những nguyên tắc xuyên suốt trong tổ chức, hoạt động hòa giải ở cơ sở, thể hiện quyền chủ động tự giải quyết mâu thuẫn, tranh chấp trong cộng đồng của người dân.
Thông qua công tác hòa giải ở cơ sở, những tranh chấp, bất đồng mới phát sinh tại cơ sở đã được giải quyết kịp thời, dứt điểm. Thực tế cho thấy, mọi vấn đề đều nảy sinh từ cơ sở hay trong cộng đồng và ở đâu làm tốt công tác hòa giải ở cơ sở thì ở đó an toàn chính trị, an ninh, trật tự xã hội được giữ vững, đời sống nhân dân được yên bình, hạnh phúc, kinh tế phát triển, trình độ dân trí nâng cao, cuộc sống của người dân ngày càng văn minh, hiện đại. Đây là những yếu tố quan trọng góp phần hiện thực hóa chủ trương xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN ở nước ta cũng như hoàn thành những mục tiêu lớn mà Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng đã đề ra.
Với vai trò, mục tiêu, ý nghĩa của công tác hòa giải ở cơ sở như đã phân tích trên, việc tiếp tục tìm kiếm các giải pháp để tăng cường hơn nữa hiệu quả của công tác này trong thời gian tới càng trở nên quan trọng, trong đó nâng cao năng lực đội ngũ hòa giải viên và có cơ chế thu hút, khuyến khích những người có kiến thức pháp luật, đội ngũ luật sư, thẩm phán, luật gia và các lực lượng bảo vệ trật tự, trị an ở cơ sở tham gia vào công tác hòa giải ở cơ sở là một trong những vấn đề đáng quan tâm nhất.
Xã đạt chuẩn tiếp cận pháp luật: Tạo môi trường pháp lý tiến bộ, lành mạnh
Ngày 22/7/2021, Thủ tướng Chính phủ đã ký ban hành Quyết định số 25/2021/QĐ-TTg quy định về xã, phường, thị trấn đạt chuẩn tiếp cận pháp luật. Quyết định này là cơ sở pháp lý quan trọng, là đòn bẩy phát huy vai trò, trách nhiệm của cấp chính quyền cấp xã trong việc tổ chức thi hành pháp luật tại cơ sở; tạo điều kiện thuận lợi cho người dân trong việc tiếp cận với pháp luật để đảm bảo quyền, lợi ích hợp pháp của mình, tôn trọng quyền, lợi ích hợp pháp của người khác, từ đó, xây dựng và hình thành thói quen, văn hóa “thượng tôn pháp luật” trong xã hội, xây dựng môi trường pháp lý lành mạnh, tiến bộ tại cơ sở. Một trong những nguyên tắc đánh giá, công nhận xã, phường, thị trấn đạt chuẩn tiếp cận pháp luật theo Quyết định số 25/2021/QĐ-TTg ngày 22/7/2021 của Thủ tướng Chính phủ là “lấy người dân là trung tâm” để từ đó tăng cường trách nhiệm của chính quyền cấp xã, thúc đẩy sự bảo đảm thực hiện, bảo vệ các quyền con người, quyền công dân theo Hiến pháp và pháp luật, góp phần xây dựng xã hội kỷ cương, Nhà nước pháp quyền XHCN trong sạch, vững mạnh ngay từ cấp cơ sở.
Đảng và Nhà nước ta đang tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam của dân, do dân và vì dân. Để làm được điều đó, trước hết Nhà nước cần xác định rõ quyền làm chủ của người dân trước hết đối với việc tiếp cận thông tin pháp luật. Từ đó, người dân được làm và có khả năng làm được một cách chủ động những việc của chính người dân với vai trò là người làm chủ xã hội, làm chủ bản thân trong một môi trường pháp lý tiến bộ, lành mạnh với sự phát huy vai trò, trách nhiệm của cả hệ thống chính trị, nhất là chính quyền cấp cơ sở. Điều này đồng nghĩa với việc công tác PBGDPL, hòa giải ở cơ sở và đánh giá cấp xã đạt chuẩn tiếp cận pháp luật thời gian tới cần phải có những giải pháp đổi mới, nâng cao chất lượng, hiệu quả, góp phần hiện thực hóa một cách sinh động chủ trương “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân thụ hưởng”, tạo nền tảng, tiền đề để từng bước hướng tới một Nhà nước pháp quyền Việt Nam XHCN.
