Cũng theo cơ quan thống kê này, cứ 10 sản phẩm thuốc lá được sử dụng tại Việt Nam thì có đến 9 sản phẩm là thuốc lá điếu. Điều này có nghĩa là chính sách kiểm soát thuốc lá cần thay đổi thích hợp, nhất là khi hiện nay có sự xuất hiện của những sản phẩm thuốc lá mới, trong đó kiểm soát các sản phẩm thuốc lá lậu là một chiến lược quan trọng.
Thuốc lá nhập lậu: Không chỉ có thuốc lá điếu
Với 15,6 triệu người trưởng thành hút thuốc, chiếm 22,5% dân số thuộc độ tuổi này, Việt Nam hiện nằm trong top 15 quốc gia tiêu thụ thuốc lá hàng đầu thế giới. Hiện thị trường thuốc lá Việt Nam rất đa dạng: bên cạnh sản phẩm thuốc lá điếu là các sản phẩm thuốc lào, thuốc rê, xì gà… Sự kết hợp của nhu cầu đa dạng và mức tiêu thụ cao cũng khiến Việt Nam trở thành một trong những quốc gia có tỷ lệ buôn lậu thuốc lá cao trong khu vực.
Những tưởng chỉ có vậy, thế nhưng 4 năm trở lại đây, thị trường thuốc lá Việt Nam đã và đang chứng kiến sự tham gia của những sản phẩm thuốc lá mới sử dụng thiết bị điện tử, như là thuốc lá điện tử và thuốc lá làm nóng (thuốc lá nung nóng). Đến nay, những sản phẩm này chưa được phép thương mại chính thức cũng như chưa có hướng dẫn quản lý cụ thể.
 |
Các sản phẩm thuốc lá mới cũng cần được quản lý theo luật kiểm soát thuốc lá hiện hành. (Ảnh minh họa) |
Vì vậy, khác với thuốc lá điếu đang là sản phẩm kinh doanh hợp pháp, các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới có mặt trên thị trường Việt Nam đều từ nguồn nhập lậu hoặc xách tay. Không riêng gì các chính phủ, vấn đề quản lý những sản phẩm thuốc lá thế hệ mới được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) rất quan tâm từ nhiều năm nay.
Tại Hội nghị Các bên lần thứ 7 (COP7), mà Việt Nam là một quốc gia thành viên, do WHO chủ trì, WHO nhận định việc cho phép những sản phẩm thuốc lá thế hệ mới hiện diện trên thị trường mà không có sự kiểm soát chặt chẽ theo quy định của nước sở tại sẽ làm giảm nỗ lực kiểm soát thuốc lá của quốc gia đó. Điều này cũng đồng thời làm giảm nỗ lực chính sách chống bình thường hóa hành vi sử dụng thuốc lá mà Công ước Khung về Kiểm soát thuốc lá (FCTC) và các nước đã lập nên.
Việt Nam là một trong số ít quốc gia thành viên thực thi tốt các điều khoản cam kết trong Công ước Khung FCTC, nhưng đồng thời cũng gặp không ít khó khăn trước thực trạng buôn lậu các sản phẩm thuốc lá, bao gồm thuốc lá điếu và các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới. Do nhu cầu của cộng đồng những người sử dụng thuốc lá, nhiều quốc gia khác cũng gặp tình trạng buôn lậu tương tự.
WHO đồng thời cũng đưa ra khuyến cáo: Nếu không thể ngăn chặn hoàn toàn các sản phẩm này, các quốc gia cần hành động sớm bằng cách kiểm soát các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới theo hướng dẫn, hoặc áp dụng dựa trên luật kiểm soát của nước sở tại. Bên cạnh hướng dẫn kiểm soát thuốc lá điếu, WHO đã đưa ra thêm những tiêu chí, hướng dẫn cụ thể để quản lý thuốc lá điện tử, thuốc lá làm nóng.
Mọi loại sản phẩm thuốc lá đều cần đưa vào kiểm soát
Kết quả của nhiều kỳ họp Hội nghị Các bên (COP) đã mang lại tiếng nói chung trong kỳ họp Công ước Khung FCTC lần thứ 8 khi các bên cùng quan điểm: Thuốc lá làm nóng chính là sản phẩm thuốc lá. Do đó, WHO kêu gọi các nước kiểm soát thuốc lá làm nóng theo luật kiểm soát thuốc lá của nước sở tại và tuân thủ các quy định kiểm soát thuốc lá trong Công ước Khung.
Trên tinh thần này, nhiều quốc gia đã đưa các sản phẩm thuốc lá mới vào diện kiểm soát. Chính phủ Nhật đã cho phép thương mại hóa sản phẩm thuốc lá làm nóng, đặt trong cùng Đạo luật Kinh doanh thuốc lá Nhật Bản. Tuy nhiên, danh mục sản phẩm mới này chịu khung pháp lý ít nghiêm ngặt hơn so với thuốc lá điếu bao gồm cả về việc áp thuế, cảnh báo sức khỏe và hạn chế sử dụng.
Vì là sản phẩm thuốc lá nên dù giảm tác hại, các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới cũng không được phép tiếp cận đến những đối tượng chưa thành niên hay quảng cáo. Cũng trong Hội nghị COP7, các bên đều nhất quán với hướng dẫn về phạm vi quản lý đối với thuốc lá điện tử có nicotin (ENDS) và không có nicotin (ENNDS). Trong đó, bao gồm các biện pháp chống buôn lậu, quy định an toàn cháy nổ, ngăn ngừa các công bố liên quan đến sức khỏe chưa được kiểm chứng...
Về vấn đề thuế, văn bản COP7 cũng nêu rõ các sản phẩm ENDS/ENNDS nên bị đánh thuế thấp hơn thuốc lá điếu, nhằm ngăn chặn việc bắt đầu hút và giảm việc tái hút các sản phẩm thuốc lá điếu trở lại.
Không chỉ cho phép kinh doanh, cả hai sản phẩm thuốc lá làm nóng và thuốc lá điện tử còn sẽ trở thành một phần của chính sách y tế công tại một số quốc gia, gần đây nhất là tại New Zealand và Philippines. Đây được xem như những nỗ lực của Chính phủ sở tại nhằm quản lý hiệu quả các sản phẩm thuốc lá bằng luật pháp, đồng thời góp phần cải thiện sức khỏe cộng đồng.
Trải qua quá trình nghiên cứu thận trọng giữa các bộ ngành trong hơn 4 năm, Việt Nam hiện đang trong giai đoạn ở bước cuối cùng là chờ ý kiến chỉ đạo từ Chính phủ liên quan đến chính sách kiểm soát và quản lý các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới. Các nghiên cứu này bao gồm những biện pháp siết chặt sự tiếp cận của giới trẻ, đánh giá tính lợi ích trong việc ngăn chặn và phòng chống buôn lậu khi sản phẩm đưa vào quản lý, các lợi ích kinh tế quốc gia cũng như lợi ích cho người đang hút thuốc và cộng đồng.
Nếu sớm đưa sản phẩm vào quản lý, Việt Nam sẽ càng chứng minh được khả năng sức mạnh của chiến lược phòng chống thuốc lá của quốc gia dựa trên những nghiên cứu mà trước giờ đã hình thành cũng như sự toàn diện của Luật Phòng chống tác hại của thuốc lá đã ban hành từ năm 2012. Đồng thời, việc kiểm soát sớm các sản phẩm thuốc lá mới cũng chính là tuân thủ kêu gọi từ WHO trong việc chống các hành vi sử dụng thuốc lá lậu tràn lan, gây tác động đến sức khỏe người hút và cộng đồng.
Tại Hoa Kỳ, Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm (FDA) chính thức phân loại thuốc lá làm nóng là sản phẩm thuốc lá không đốt cháy (Non-Combusted Cigarettes) để phân biệt với thuốc lá điếu đốt cháy (Combusted Cigarettes), đồng thời cũng quản lý sản phẩm theo luật liên bang.
Sự phân loại này có ý nghĩa rất lớn trong việc xác định đâu là sản phẩm gây hại nhất. Theo đó, thuốc lá điếu đốt cháy là sản phẩm thuốc lá gây hại cao nhất trong chuỗi nguy cơ. Đồng thời, thuốc lá làm nóng (chỉ sản phẩm đã được FDA kiểm nghiệm và cho phép) được phép kinh doanh cùng với thông tin là sản phẩm giảm thiểu phơi nhiễm với các chất gây hại lên cơ thể so với thuốc lá điếu.
