Văn học thiếu nhi: Dạy tình yêu nước qua những câu chuyện tử tế

Chuyện kể gieo mầm ý thức công dân và lòng trắc ẩn

Ở Bắc Âu, các Chính phủ hiểu rằng giá trị công dân không thể chỉ truyền tải qua những bài giảng trong nhà trường, mà cần được xây dựng nền tảng từ một hệ sinh thái đọc sách toàn diện. Các Bộ trưởng Văn hóa Bắc Âu cùng nhau thúc đẩy phong trào đọc sách cho trẻ em, từ các sáng kiến cộng đồng đến sân chơi sáng tạo tại Hội sách Gothenburg.

Đọc sách được xem là nền tảng cốt lõi để bồi đắp năng lực công dân. Trong thời đại số, khi thói quen đọc đang sụt giảm ở giới trẻ, đây là một chiến lược liên ngành để khôi phục và phát triển văn hóa đọc. Song song với các chính sách quốc gia, Giải Văn học thiếu nhi và thanh, thiếu niên của Hội đồng Bắc Âu đã duy trì một chuẩn mực thẩm mỹ và giá trị cao cho sách thiếu nhi từ năm 2013. Giải thưởng này khuyến khích những tác phẩm không chỉ đẹp về nghệ thuật mà còn giàu tính nhân văn và mang đậm bối cảnh địa phương.

Một đặc trưng đáng chú ý trong dòng sách tranh (picture books) Bắc Âu là cách các tác giả dám khai thác những đề tài khó như bệnh tật, mất mát, cô đơn hay bị loại trừ. Tuy nhiên, họ luôn giữ được tinh thần hy vọng, dí dỏm và tử tế. Nhờ vậy, trẻ em học được cách gọi tên cảm xúc, thấu hiểu người khác và rèn luyện lòng trắc ẩn - những hạt nhân đạo đức của tinh thần công dân trong một xã hội văn minh.

Sách thiếu nhi không chỉ là những câu chuyện giải trí, mà còn là công cụ mạnh mẽ để mở rộng tình cảm và sự thấu hiểu của trẻ. Báo chí quốc tế đã nhiều lần nhấn mạnh vai trò này, đặc biệt qua các câu chuyện về những chủ đề phức tạp như người tị nạn. Khi đọc những câu chuyện như vậy, trẻ em sẽ hiểu được lý do tại sao một người phải rời bỏ quê hương. Từ đó, các em biết cách chào đón và giúp đỡ họ, đồng thời thấu hiểu tình yêu quê hương của người khác và học cách tôn trọng phẩm giá của họ.

Sức mạnh của sách thiếu nhi được xây dựng trên một hệ sinh thái chặt chẽ bao gồm các chuyên gia, nhà xuất bản và tổ chức quốc tế. Tiêu biểu là IBBY (International Board on Books for Young People), một tổ chức phi lợi nhuận toàn cầu chuyên về sách trẻ em. IBBY hoạt động với mục tiêu “thúc đẩy sự hiểu biết quốc tế thông qua sách thiếu nhi, giúp mọi trẻ em tiếp cận sách chất lượng, hỗ trợ xuất bản và khuyến khích nghiên cứu chuyên sâu”.

Qua những cuốn sách chất lượng, các chủ đề như thiên nhiên, lịch sử địa phương hay quyền trẻ em được kể bằng giọng văn thân thuộc và gần gũi. Sách không chỉ giúp các em khám phá thế giới xung quanh mà còn kết nối tình yêu nơi mình sinh ra với ý thức trở thành một công dân có trách nhiệm trong thế giới đa văn hóa.

Nuôi dưỡng những công dân nhí nhân văn, sáng tạo

Sách thiếu nhi không chỉ là những câu chuyện giải trí, mà còn là công cụ mạnh mẽ để định hình bản sắc dân tộc và nuôi dưỡng những công dân nhân văn, sáng tạo. Văn học thiếu nhi Bắc Âu thường chọn hướng tiếp cận nhẹ nhàng, giàu tính nhân văn để thu hút trẻ em.

Tình yêu đất nước được gửi gắm một cách tinh tế thông qua thiên nhiên, đời sống cộng đồng và trách nhiệm công dân. Cây rừng, dòng sông, cánh đồng trở thành biểu tượng sống động của quê hương. Trong từng câu chuyện, các nhân vật trẻ thơ học cách bảo vệ môi trường, chia sẻ với bạn bè và sống trung thực. Nhờ đó, khái niệm “yêu Tổ quốc” không còn là một điều gì đó to lớn, xa vời, mà trở thành một cảm xúc gần gũi với cuộc sống hằng ngày.

Tại Thụy Điển, nhà văn Astrid Lindgren, tác giả của cuốn sách “Pippi Tất dài” nổi tiếng, nhấn mạnh quan điểm rằng tình yêu Tổ quốc nên gắn liền với trách nhiệm bảo vệ trẻ em và thiên nhiên. Tác phẩm của bà khuyến khích sự độc lập, dũng cảm và đề cao mối quan hệ giữa cá nhân và cộng đồng.

Tại Phần Lan, các cuốn sách “Moomin” của Tove Jansson đưa trẻ em đến với khung cảnh thiên nhiên đặc trưng của Bắc Âu, từ đó gieo vào tâm hồn bạn đọc nhí sự gắn bó sâu sắc với quê hương. Văn học thiếu nhi Phần Lan còn lồng ghép khái niệm “sisu” (sự kiên cường, bền bỉ) như một phẩm chất dân tộc, giúp trẻ hiểu được tinh thần tự lực gắn liền với trách nhiệm xã hội.

Sách tranh cho thiếu nhi tại Na Uy còn tập trung vào các chủ đề cốt lõi như bình đẳng giới, công bằng xã hội và bảo vệ môi trường, khuyến khích trẻ tham gia các hoạt động cộng đồng thông qua những câu chuyện bình dị.

Trong hệ thống trường học Bắc Âu, sách thiếu nhi được dùng không chỉ để dạy đọc mà còn để khởi đầu thảo luận về quyền công dân, bảo vệ môi trường và cách chung sống hòa bình. Theo các nghiên cứu giáo dục của OECD, Bắc Âu xem văn học thiếu nhi là cầu nối quan trọng giữa gia đình, nhà trường và xã hội trong việc hình thành nhân cách công dân toàn cầu nhưng vẫn gắn với bản sắc dân tộc.

Một đặc điểm nổi bật tại Bắc Âu là sự kết hợp chặt chẽ giữa văn học thiếu nhi và chương trình giáo dục công dân. Các tác phẩm thường được đưa vào sách giáo khoa hoặc thư viện trường học, kèm theo hướng dẫn thảo luận. Nhờ đó, trẻ em không chỉ đọc để giải trí mà còn được dẫn dắt để suy nghĩ về bản sắc, trách nhiệm xã hội và tình yêu quê hương.

Với những triết lý như vậy, nhiều tác phẩm thiếu nhi Bắc Âu đã vượt ra khỏi biên giới, được dịch sang hàng chục ngôn ngữ. Hình ảnh Pippi Tất dài hay gia đình Moomin trở thành “đại sứ văn hóa”, giúp định hình hình ảnh quốc gia sáng tạo, nhân văn. Theo thống kê của UNESCO Index Translationum, văn học thiếu nhi Thụy Điển và Phần Lan nằm trong nhóm được dịch nhiều nhất thế giới, cho thấy sức lan tỏa mạnh mẽ của những “biểu tượng mềm” này.

Kinh nghiệm các quốc gia Bắc Âu cho thấy, văn học có khả năng nuôi dưỡng, bồi đắp những công dân nhí nhân văn, trách nhiệm, sáng tạo và tràn đầy lòng bao dung, niềm tự hào, tình yêu Tổ quốc. Theo đó, thiên nhiên và cộng đồng là nền tảng để nuôi dưỡng tình yêu quê hương. Trách nhiệm công dân cần được lồng ghép khéo léo trong từng câu chuyện giản dị gắn bó với cuộc sống đời thường của trẻ. Cùng với đó, xuất bản và dịch thuật các tác phẩm thiếu nhi chính là con đường hiệu quả để lan tỏa văn hóa, giúp thế giới hiểu hơn về đất nước chúng ta.

Với bối cảnh nhiều giá trị văn hóa truyền thống đang cần được trẻ em tiếp nhận một cách tự nhiên, Việt Nam hoàn toàn có thể xây dựng hệ thống tác phẩm thiếu nhi vừa gần gũi, vừa đậm đà bản sắc dân tộc. Đó có thể là những câu chuyện về làng nghề, di sản, hoặc thiên nhiên quê hương, được viết bằng ngôn ngữ hồn nhiên nhưng gửi gắm thông điệp trách nhiệm, nhân văn và niềm tự hào dân tộc.