Độc đáo những “làng đá” miền sơn cước
Không điệp trùng một màu xám lạnh như những hàng rào đá ở Cao nguyên đá Đồng Văn (Hà Giang), đến Phúc Sen, người ta choáng ngợp bởi nổi bật giữa màu xanh bát ngát của rừng núi là những phiến đá được con người tạo thành hàng rào, đường đi bộ, ngăn cách vị trí ruộng nương. Đi sâu vào trong các xóm Khao A, Khao B, Đâu Cọ, Phia Chang trên, Phia Chang của Phúc Sen, đâu đâu cũng thấy những hàng rào đá được xếp rất khéo léo, chắc chắn như một nét bản sắc văn hóa độc đáo.
Bà Lục Thị Mạy (78 tuổi) ở xóm Pác Rằng, xã Phúc Sen cho biết: “Không biết những hàng rào được mọi người xếp bằng đá từ khi nào nữa, vì từ khi tôi sinh ra đã có những hàng rào đá khắp xóm làng. Tôi được nghe người già kể lại, hàng rào đá được dựng lên để bảo vệ nhà cửa, ruộng vườn. Những hòn đá lại được nhặt và đào ở giữa những đám ruộng nương có nhiều đá, vì vậy vừa có thể mở rộng diện tích canh tác lại vừa có thể làm thành hàng rào cho đám lúa, ngô.
Đối với người Nùng, đá như một linh hồn sống, mãi mãi gắn bó với con người”. Những hàng rào đá thường có chiều cao từ 50cm đến khoảng 1m, dựng lên quanh xóm tạo thành những lối đi trông rất đẹp và cổ kính rào quanh nhà, làm các vật dụng như ang chứa nước, cối giã gạo và dùng để bao quanh các ngôi mộ. Đá gắn bó với con người từ lúc sinh ra cho đến lúc mất đi.
Nằm cách huyện Quảng Uyên khoảng 50km, xóm Khuổi Kỵ, xã Đàm Thủy, huyện Trùng Khánh cũng nổi tiếng bởi những ngôi nhà sàn được làm hoàn toàn bằng đá. Trải qua những thăng trầm của lịch sử, giờ đây trong tâm thức người dân nơi đây “thần đá” vẫn gắn bó và tồn tại trong ý niệm của họ.
 |
| “Làng đá” Khuổi Kỵ của người Tày ở xã Đàm Thủy, huyện Trùng Khánh vừa được khôi phục lại. |
Theo cụ Nông Văn Tâm (71 tuổi, ở làng Khuổi Kỵ) cho biết: “Vào những năm 1594-1677, khi nhà Mạc lên vùng đất Cao Bằng xây dựng thành quách để bảo vệ đất nước, những ngôi nhà sàn bằng đá đã được xây dựng nên như một “pháo đài” độc nhất vô nhị chỉ dành riêng cho những bậc quyền quý. Hiện Khuổi Kỵ có 14 căn nhà sàn bằng đá và để bảo tồn, phục dựng lại nó, các cơ quan chức năng Cao Bằng phải mất ngót ba năm trời xếp đá. Mãi đến năm 2010 “làng đá” Khuổi Kỵ được hoàn thành với những nét kiến trúc độc đáo. Tùy thuộc vào căn nhà sàn lớn hay nhỏ, thường là 3 gian 2 chái và 1 gian 2 chái, thì chuyện dựng nhà sàn gỗ của người Tày cũng cần ít nhất quãng thời gian 5 năm với hàng chục khối gỗ lớn, lạt, số lượng cột, kèo”.
Tuy nhiên, khi dựng nhà sàn đá lại chú trọng hơn đến khâu lựa chọn đá và sắp xếp chúng. Chẳng hạn, để xếp được một bức tường bằng đá thì người thợ phải mất vài tháng, có khi gần một năm. Khi xếp đá đến độ cao khoảng 2,5m, người thợ sẽ tính đến chuyện đặt dầm gỗ, sau đó xếp những tấm ván hoặc tre để làm sàn, đồng thời chia cách tầng 1 và tầng 2. Những viên đá được chọn để dựng nhà gần như có kích thước tương đồng và chúng sẽ được gắn kết với nhau bằng hỗn hợp vôi trộn cát.
Cũng giống như người Nùng an ở xã Phúc Sen, người Tày ở làng Khuổi Kỵ cũng có các hàng rào, đường đi lại hoàn toàn được làm bằng đá núi. Trong tâm niệm của người dân nơi đây, đá được coi như một vị thần tượng trưng cho sự lâu bền, vững chắc có thể phục vụ cho các mục đích lâu dài trong đời sống sinh hoạt nên đã lập đền để thờ thần đá.
Kỳ bí tục thờ “thần đá” ở vùng cao
Việc thờ cúng “thần đá” của người Tày khá đơn giản, chỉ cần một mâm cúng gồm rượu, gà hoặc vịt, tiền âm phủ, thậm chỉ chỉ cần một vài nhánh hương trầm dùng để tỏ lòng thành kính và biết ơn.
 |
|
Miếu thờ “thần đá” của đồng bào Tày, Nùng huyện Quảng Uyên và Trùng Khánh. |
Cụ Nông Văn Khang (74 tuổi, người dân tộc Tày ở xã Đàm Thủy) chia sẻ: “Tục thờ “thần đá” đã xuất hiện từ xa xưa, đến nay nhiều nơi vẫn tồn tại, lưu giữ tục thờ “thần đá”. Cái nôi của văn hóa thờ đá núi là xóm Khuổi Kỵ bởi nơi đây đã từng được nhà Mạc đến khai phá và xây dựng. Cũng từ đó, tục thờ “thần đá” xuất hiện và lưu truyền cho đến tận bây giờ. Người vùng cao sống chung với đá, chết cũng nằm trong đá nên đá gắn liền với đời sống, tâm linh”.
Các cụ cao niên ở xã Đàm Thủy cho biết, đá trong tâm tưởng của đồng bào người Tày thiêng liêng như một vị thần giúp che chở những khắc nghiệt của thiên nhiên. Thờ thần đá hộ mệnh và giữ rừng thiêng thì được thần và rừng bảo vệ. Tự bao giờ mái nhà sàn người Tày dựa lưng vào vách núi bên rừng già tạo nên phong cảnh đẹp hữu tình. Đường vào bản là hàng cây cổ thụ xếp thành hàng như một bờ rào khổng lồ, có cây mấy người ôm không xuể, gốc cây được rào đá.
Kỳ lạ là những năm khô hạn, ở đây vẫn có nước. Mưa lốc đổ xuống ầm ầm như thác nhưng lúa, ngô trên nương rẫy không trôi vì bên trên có rừng ngăn nước… Cứ làm lễ xong có trời mưa gieo ngô, trồng lúa, chim chóc, thú rừng lại kéo về… Bởi thế, những bức tường đá đã hoen màu thời gian vẫn vững chắc tồn tại.
Trải qua nhiều biến cố của lịch sử và thời gian, những ngôi nhà sàn đá vững chãi vươn cao như một lũy thép kiên cố, vẫn bền bỉ, kiên định và chở che cho những cư dân hiền lành, chất phác nơi miền biên viễn. Hay nói như ông Lương Văn La, Trưởng phòng Văn hóa huyện Trùng Khánh: “Đa số những người con của quê hương Đàm Thủy là người dân tộc Tày, cho nên ngôi nhà cũng mang đậm bản sắc văn hóa của họ. Người Tày có tín ngưỡng thờ đá. Họ coi đá là khởi nguồn của sự sống và là trung tâm của vũ trụ. Họ quan niệm rằng, con người sinh ra từ đá và khi chết sẽ hóa thành đá để linh hồn trường tồn với thời gian…”./.
