Tôn vinh Nhà dân tộc học Nguyễn Từ Chi

Nhân kỷ niệm 100 năm ngày sinh và 30 năm ngày mất của nhà dân tộc học Nguyễn Từ Chi, Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam và Viện Nghiên cứu văn hóa tín ngưỡng Việt Nam tổ chức Hội thảo khoa học “Nhà dân tộc học Nguyễn Từ Chi với văn hóa các dân tộc Việt Nam” tại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam (Hà Nội).

Nhà dân tộc học Nguyễn Từ Chi (tên đầy đủ là Nguyễn Đức Từ Chi, bút danh là Trần Từ) sinh ngày 17 tháng 12 năm 1925 tại Đồng Hới (tỉnh Quảng Bình cũ, nay là tỉnh Quảng Trị). Dòng họ gốc của ông là họ Nguyễn Đức ở xã Ích Hậu, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh, là một dòng họ Nho học nổi tiếng.

Ông lớn lên và trưởng thành ở Huế. Vào năm 1945 khi vừa thi đậu Tú tài toàn phần Ban Triết học văn chương tại trường trung học Pellerin ở Huế thì Cách mạng tháng Tám đã nổ ra.

Trước nhiều ngã rẽ, ông đã chọn con đường lên rừng theo Việt Minh, rồi nam tiến vào liên khu 5 kháng Pháp. Năm 1953 sau khi tham gia giảm tô và cải cách ruộng đất, ông được giải ngũ và điều ra Việt Bắc làm việc tại TTX Việt Nam. Năm 1954 về Hà Nội, 1957 ông vào học tại Đại học tổng hợp Hà Nội, đến 1961 ông sang Guine'e làm chuyên gia giáo dục cho đến 1963.

Khi trở về Việt Nam, ông làm việc ở một số cơ quan, lâu nhất là làm biên tập Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật. Về nước, ông tập trung nghiên cứu về làng xã của người Việt và người Mường. Phải nói tác phẩm "Cơ cấu làng Việt cổ truyền ở Bắc Bộ" của ông là một tuyệt tác.

Tiếp cận từ lý thuyết cấu trúc, với nguồn tư liệu thực địa phong phú mà ông thu được từ óc quan sát tinh tế và cách làm việc cẩn trọng, tỷ mẩn trên thực địa và dưới ngòi bút "ma thuật" của ông, làng Việt cổ truyền từ cơ cấu tổng thể đến các bộ phận hợp thành và các chức năng của chúng đã hiện lên mồn một.

Phát hiện lớn của ông về làng việt cổ truyền là vấn đề Giáp. Nguyễn Từ Chi đã chỉ ra rõ ràng các bộ phận hợp thành Giáp, hơn thế là sự vận hành của tổ chức xã hội này. Ông cũng đã chỉ ra rõ ràng mối quan hệ giữa thiết chế hành chính (bộ máy ngũ hương) với đơn vị tự quản-Giáp, để hợp thành một cấu trúc làng xã Việt đa chiều rất hấp dẫn.

Cũng với tư duy cấu trúc, và óc quan sát tinh tế, nghiên cứu thực địa tỷ mẩn Nguyễn Từ Chi đã rất thành công khi nghiên cứu về người Mường.

Ở tác phẩm "Hoa văn cạp váy Mường", Nguyễn Từ Chi đã nhìn nhận ra rằng các mô típ hoa văn được người Mường đương đại thể hiện trên vải bằng kỹ thuật dệt và các mô típ hoa văn mà người xưa thể hiện bằng kỹ thuật đúc đồng trên sản phẩm trống đồng Đông Sơn đều là một dạng.

Với tác phẩm "Cõi sống và cõi chết trong quan niệm cổ truyền của người Mường", Nguyễn Từ Chi đã vẽ lên vũ trụ 3 tầng 4 thế giới của người Mường. Ở tác phẩm "Xung quanh các hình thức khai thác ruộng lang", Nguyễn Từ Chi đã mô tả về chế độ xã hội Lang-Đạo tồn tại trên cơ sở ruộng công được thiết lập và vận hành như thế nào.

Đánh giá về ông, Tổng thống Pháp Jacques Chirac, trong bài phát biểu tại lễ khai trương Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam (1997), đã cho rằng, cùng với Nguyễn Văn Huyên, ông (Nguyễn Từ Chi) là một bác học lớn, một tấm gương.

Về thành tích chuyên môn, nhà dân tộc học Nguyễn Từ Chi đã được Chủ tịch nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh.

Tại Hội thảo, các nhà khoa học, các nhà nghiên cứu đều bày tỏ sự ngưỡng mộ, tôn vinh nhà dân tộc học Từ Chi không chỉ về khoa học mà còn về nhân cách như sự khiêm nhường, trung thực, nhân văn.

GS Trần Lâm Biền xúc động cho biết, nhà dân tộc học Từ Chi là con người khổng lồ về trí tuệ ẩn nấp sau khung hình, hành trang giản dị. Còn nhà sử học Dương Trung Quốc bày tỏ sự ngưỡng mộ và khẳng định những người như nhà dân tộc học Từ Chi là một “thế hệ vàng” đã làm nên rất nhiều kỳ tích trong sự nghiệp cách mạng, là người dấn thân và truyền cảm hứng cho các thế hệ sau này.

Phát biểu tại hội thảo, PGS, TS Bùi Hoài Sơn, Ủy viên chuyên trách Ủy ban Văn hóa và Xã hội của Quốc hội, nhấn mạnh: "Nhắc đến Nguyễn Từ Chi là nhắc tới một nhà văn hóa đích thực. Những nghiên cứu thấu cảm của ông giúp chúng ta bảo tồn bản sắc văn hóa một cách sống động, không cực đoan, không “bảo tàng hóa” và không tách rời khỏi cộng đồng".

"Tôn vinh nhà dân tộc học Từ Chi hôm nay cũng là lời nhắc nhở chúng ta về trách nhiệm tiếp nối con đường khoa học mà ông đã mở lối, một con đường khiêm nhường, trung thực, nhân văn, đặt con người và văn hóa ở vị trí trung tâm và luôn hướng đến sự phát triển hài hòa của đất nước", PGS.TS Bùi Hoài Sơn nói.

Các đại biểu tham dự cũng thống nhất nhận định: Nguyễn Từ Chi không chỉ đặt nền móng cho phương pháp luận dân tộc học hiện đại gắn liền với thực địa, mà còn để lại bài học lớn về đạo đức nghề nghiệp, lòng trung thực và sự khiêm nhường.

Hội thảo một lần nữa khẳng định giá trị bền vững của con đường khoa học nhân văn mà ông đã mở lối - nơi con người và văn hóa luôn ở vị trí trung tâm; đồng thời đề xuất Hà Nội nên có một con đường mang tên nhà văn hóa Nguyễn Từ Chi.