Toạ đàm 'Phòng, chống tác hại của thuốc lá với phụ nữ'

Tại Toạ đàm, hai chuyên gia đã chia sẻ ý kiến nhằm nâng cao nhận thức về những tác hại của thuốc lá, đồng thời đề xuất các giải pháp và kêu gọi chung tay hành động bảo vệ sức khỏe và hình ảnh phụ nữ - những người giữ vai trò quan trọng trong gia đình và cộng đồng.

Mở đầu chương trình, MC đưa ra câu hỏi chung với hai vị khách mời: Thưa bà Trương Thị Thu Thủy và TS. Hoàng Tú Anh, qua kinh nghiệm công tác và nghiên cứu của mình, hai chuyên gia đánh giá thế nào về tình trạng sử dụng thuốc lá tại Việt Nam, đặc biệt với đối tượng là phụ nữ hiện nay? Trong đó, đâu là những thách thức lớn nhất trong công tác phòng, chống tác hại của thuốc lá (PCTHTL) đối với phụ nữ?

Th.s. Bs. Trương Thị Thu Thủy: Mặc dù công tác tuyên truyền phòng, chống tác hại của thuốc lá đã được triển khai rộng rãi, nhưng tình trạng hút thuốc vẫn còn khá phổ biến. Điều này khiến phụ nữ và trẻ em phải chịu ảnh hưởng nghiêm trọng từ khói thuốc lá thụ động. Hiện nay, có đến hơn 41% nam giới hút thuốc, kéo theo đó trung bình là 3 người khác bị hút thuốc lá thụ động. Đây một thực trạng rất đáng lo ngại.

Đặc biệt, sự xuất hiện của các loại thuốc lá thế hệ mới dưới nhiều hình thức trá hình càng khiến công tác phòng, chống trở nên khó khăn hơn. Dù tỷ lệ phụ nữ hút thuốc trực tiếp chỉ chiếm khoảng 0,6%, nhưng tỷ lệ tiếp xúc thụ động với khói thuốc trong nhóm này lại rất cao. Do đó, để giảm bớt tác hại của thuốc lá đối với đối tượng này cần cả xã hội quan tâm bằng những giải pháp cụ thể và thực thi pháp luật một cách nghiêm túc.

TS. Hoàng Tú Anh: Khi nói về vấn đề hút thuốc lá ở Việt Nam, có thể thấy rằng mặc dù chúng ta đã có rất nhiều nỗ lực nhằm giảm tỷ lệ người hút thuốc, nhưng Việt Nam vẫn nằm trong nhóm quốc gia có tỷ lệ nam giới trưởng thành hút thuốc cao nhất khu vực. Điều này đồng nghĩa với việc, như ThS.BS Trương Thị Thu Thủy đã nêu, số lượng phụ nữ và trẻ em bị ảnh hưởng bởi khói thuốc thụ động vẫn còn rất lớn. Đáng chú ý, trong khi tỷ lệ hút thuốc lá truyền thống ở giới trẻ có xu hướng giảm, thì việc sử dụng thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng lại đang gia tăng, đặc biệt đối với phụ nữ cũng đang bắt đầu trực tiếp sử dụng các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới.

Bổ sung ý kiến của Ts. Hoàng Tú Anh, Th.s. Bs. Trương Thị Thu Thủy cho biết: Hiện nay, nguy hiểm hơn là nhiều nền tảng mạng xã hội đang hướng đến đối tượng nữ giới để quảng bá thuốc lá điện tử như một biểu tượng của sự quyến rũ, độc lập, quyền lực và cá tính. Chính hình ảnh được dựng nên ấy đã khiến không ít phụ nữ, đặc biệt là giới trẻ, cảm thấy bị thu hút.

Tôi hoàn toàn đồng tình với các con số nghiên cứu được nêu, bởi bản thân tôi, khi làm việc tại cộng đồng, đã nhiều lần chứng kiến thuốc lá điện tử được bày bán công khai trên các kệ hàng với hình thức rất đẹp. Nhưng điều đáng lo là dù pháp luật đã có quy định rõ ràng, có hành vi bị cấm và khung xử phạt hành chính cụ thể, nhưng trên thực tế, tình trạng vi phạm vẫn xảy ra ở nhiều nơi. Điều đó cho thấy việc thực thi pháp luật về phòng, chống tác hại thuốc lá khi chưa đồng bộ thì việc phòng chống tác hại của thuốc lá còn nhiều thách thức nếu như không quyết tâm bằng  cam kết chính trị bằng việc triển khai thực thi pháp luật một cách nghiêm khắc.

Ts. Hoàng Tú Anh: Tôi cho rằng, cần lưu tâm yếu tố văn hoá. Ở Việt Nam, văn hoá xã hội vẫn xem việc hút thuốc là hành vi xã giao phổ biến trong giới nam giới từ những cuộc gặp gỡ, tụ họp cho đến sinh hoạt gia đình. Đây là một thói quen ăn sâu khó thay đổi, và việc xây dựng hình ảnh “nam giới mới không hút thuốc” là một thách thức lớn.

Bên cạnh đó, vấn đề bất bình đẳng giới khiến nhiều phụ nữ dù biết rõ tác hại của thuốc lá vẫn khó có thể lên tiếng yêu cầu chồng hoặc người thân hút thuốc ra ngoài. Trong các dịp giỗ chạp, tụ họp gia đình, đặc biệt ở vùng quê, nam giới thường hút thuốc ngay trong nhà, trong khi phụ nữ và trẻ em phải chịu đựng hoặc lặng lẽ rời khỏi không gian đó. Thậm chí, nhiều phụ nữ thuộc nhóm nữ quyền, có tư duy tiến bộ, khi về quê vẫn bị ràng buộc bởi các định kiến và khuôn mẫu truyền thống nên không dám góp ý. Đây là rào cản lớn trong việc tạo ra môi trường sống trong lành và an toàn cho mọi thành viên trong gia đình.

Xin được đặt câu hỏi với bà Trương Thị Thu Thủy, theo bà, thuốc lá sẽ ảnh hưởng thế nào tới cuộc sống của gia đình (sinh hoạt hàng ngày, hạnh phúc vợ chồng, chất lượng sống của gia đình, tương lai con trẻ…)?

Th.s. Bs. Trương Thị Thu Thủy: Thuốc lá ảnh hưởng tiêu cực đến ba chức năng cốt lõi của gia đình: sinh sản, giáo dục và kinh tế từ sức khoẻ sinh sản, không khí giáo dục trong nhà, đến chi phí điều trị bệnh do thuốc lá gây ra. Các bác sĩ Trung tâm Chống độc - Bệnh viện Bạch Mai đã nhiều lần cảnh báo về tác hại nghiêm trọng của việc hút thuốc lá thụ động đối với sức khỏe và chi phí điều trị trong gia đình. Không chỉ gây ra bệnh tật, khói thuốc còn ảnh hưởng trực tiếp đến không khí sống, mùi hôi dai dẳng, gây mất vệ sinh và ảnh hưởng đến hạnh phúc gia đình.

Vậy, thưa hai vị khách mời, ở góc độ chính sách, đâu là những "kẽ hở" lớn nhất khiến phụ nữ và trẻ em dù không hút thuốc, vẫn bị tổn thương mà chưa được bảo vệ đúng mức?

Th.s. Bs. Trương Thị Thu Thủy: Hiện tại hiện ra Việt Nam cũng đã đưa ra rất nhiều chính sách, những quy định tích cực, gần đây nhất, Việt Nam cực kỳ thành công khi ban hành Nghị quyết cấm hoàn toàn việc sản xuất, tiêu thụ, tàng trữ, nhập khẩu thuốc lá điện tử. Bên cạnh đó, chính sách tăng thuế tiêu thụ đặc biệt đối với sản phẩm thuốc lá cũng thể hiện rõ quyết tâm mạnh mẽ của Nhà nước ta.

Tuy nhiên, phần lớn chính sách hiện nay vẫn tập trung vào các giải pháp mang tính kỹ thuật, trong khi ngay cả những biện pháp kỹ thuật này vẫn tồn tại nhiều khoảng trống. Đặc biệt, với phụ nữ và trẻ em - đối tượng dễ bị ảnh hưởng nghiêm trọng từ khói thuốc thụ động, thì nơi chịu tác động nhiều nhất chính là trong gia đình. Đây lại là không gian mà các chính sách hiện hành còn thiếu cơ chế bảo vệ hiệu quả. Việc này đặt ra yêu cầu cấp thiết về những giải pháp chính sách toàn diện hơn, nhằm bảo vệ tốt hơn những người không hút thuốc nhưng vẫn đang chịu tác hại hàng ngày từ khói thuốc trong chính ngôi nhà của mình.

Ts. Hoàng Tú Anh: Hiện nay, chính sách phòng, chống tác hại thuốc lá tại Việt Nam vẫn để lộ nhiều khoảng trống, khiến phụ nữ và trẻ em dù không hút thuốc vẫn bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Một trong những hạn chế lớn nhất là quy định về không gian không khói thuốc. Luật chỉ cấm hút thuốc ở một số địa điểm như cơ quan nhà nước, bệnh viện, trường học, còn hầu hết các không gian công cộng như công viên, phố đi bộ, khu vui chơi… vẫn chưa được kiểm soát. Điều này khiến phụ nữ và trẻ em, những người thường xuyên di chuyển trong các không gian này, dễ dàng bị phơi nhiễm khói thuốc.

Trong nghiên cứu của chúng tôi, một trẻ 8 tuổi từng nhận xét rằng ở Singapore “toàn bộ đất nước dành cho người không hút thuốc”, còn tại Việt Nam thì ngược lại hầu như mọi nơi đều cho phép hút thuốc, chỉ có rất ít không gian thật sự an toàn. Nhận xét này cho thấy trẻ em có khả năng quan sát rất tinh tế, và đó cũng là điều mà nhà làm chính sách cần nghiêm túc suy nghĩ.

Bên cạnh yếu tố kỹ thuật của luật, yếu tố văn hóa cũng là rào cản lớn. Hiện chúng ta chưa có những chiến dịch truyền thông đủ mạnh để thay đổi thói quen, nếp sống và hình mẫu nam tính, nữ tính phù hợp trong xã hội hiện đại. Việc truyền thông chỉ tập trung vào hình ảnh bệnh tật, nặng tính đe dọa đã không còn hiệu quả; trong khi đó, thông điệp cốt lõi cần được nhấn mạnh là: không hút thuốc trong nhà và nơi công cộng là hành vi thể hiện sự yêu thương và trách nhiệm với gia đình…

Theo Ths.Bs Trương Thị Thu Thủy, làm thế nào để nâng cao nhận thức và trao quyền cho phụ nữ để họ có thể bảo vệ tốt nhất sức khỏe của bản thân và con cái trước thói quen hút thuốc của người thân?

Th.s. Bs. Trương Thị Thu Thủy: Trao quyền cho phụ nữ là một phạm vi rất rộng và chúng tôi nhìn nhận ở một góc độ là gốc rễ của nó là trao quyền năng kinh tế. Khi phụ nữ có năng lực kinh tế, vị thế và tiếng nói của họ trong gia đình, cộng đồng và xã hội sẽ được nâng cao.

Bên cạnh đó, kiến thức cũng là yếu tố then chốt. Khi phụ nữ hiểu rõ tác hại của thuốc lá, quyền được sống trong môi trường an toàn, và nhận thức được những giá trị mất đi vì thuốc lá so với lợi ích thu được nếu nguồn lực được đầu tư cho sức khỏe, giáo dục, cơ sở hạ tầng... thì họ sẽ có khả năng định hướng chi tiêu của gia đình theo hướng tích cực, vì sự phát triển bền vững. Đây chính là giải pháp căn cơ để nâng cao quyền năng của phụ nữ, từ đó giúp tiếng nói của họ được xã hội ghi nhận trong các vấn đề sức khỏe, đời sống bao gồm cả phòng, chống tác hại thuốc lá.

Phòng, chống tác hại thuốc lá đối với phụ nữ và trẻ em cần được đặt trong bối cảnh tổng thể của cộng đồng, nơi mà sức khỏe, sự an toàn và phẩm giá của con người đặc biệt là phụ nữ và thế hệ trẻ được tôn trọng. Phụ nữ vừa là đối tượng chịu ảnh hưởng, vừa là chủ thể đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng môi trường sống không khói thuốc.

Mặc dù pháp luật đã có quy định rõ ràng, nhưng việc thực thi vẫn còn nhiều thách thức. Do đó, muốn nâng cao hiệu quả phòng, chống tác hại thuốc lá đối với phụ nữ, cần thúc đẩy bình đẳng giới và trao quyền cho phụ nữ trên tất cả lĩnh vực từ gia đình đến xã hội như một giải pháp tổng thể và lâu dài.

Bà Trương Thị Thu Thủy có thể cho biết một số hoạt động do các cấp Hội phụ nữ phát động, triển khai để nâng cao nhận thức nhằm giảm tác hại của thuốc lá trong cộng đồng, bảo vệ phụ nữ và trẻ em khỏi tác hại của khói thuốc, nhất là ở vùng sâu, vùng xa?

Th.s. Bs. Trương Thị Thu Thủy:  Tại nhiều vùng sâu, vùng xa, một bộ phận phụ nữ vẫn sử dụng thuốc lá như một thói quen. Để nâng cao nhận thức cộng đồng, đặc biệt là phụ nữ và trẻ em, các cấp Hội Phụ nữ đã triển khai nhiều hoạt động truyền thông đa dạng, phù hợp với đặc điểm văn hóa và ngôn ngữ của từng địa phương.

Chúng tôi tổ chức các buổi tập huấn sử dụng tiếng dân tộc, kết hợp với hệ thống loa xã để lan tỏa thông tin hiệu quả. Các phiên chợ vùng cao cũng được tận dụng như một điểm tiếp cận truyền thông. Đồng thời, nhiều mô hình truyền thông và sản phẩm truyền thông sáng tạo đã được xây dựng, chúng tôi đã phối hợp cùng Quỹ Phòng, chống tác hại của thuốc lá, nhằm truyền tải thông điệp một cách gần gũi và dễ hiểu, góp phần bảo vệ sức khỏe phụ nữ và trẻ em khỏi tác hại của khói thuốc.

Đối với những phụ nữ (dù tỷ lệ thấp) hoặc nam giới đang hút thuốc, những phương pháp và dịch vụ hỗ trợ cai nghiện nào được chứng minh là hiệu quả nhất mà C.CIHP hoặc các đối tác đang áp dụng, thưa TS Hoàng Tú Anh?

TS Hoàng Tú Anh: Hiện nay, chưa có một biện pháp nào được coi là tuyệt đối hiệu quả trong việc cai nghiện thuốc lá. Tuy nhiên, có những yếu tố và thời điểm có thể hỗ trợ rất tốt cho quá trình bỏ thuốc. Nghiên cứu cho thấy, nhiều người có động lực bỏ thuốc khi chuẩn bị làm cha hoặc khi vợ mang thai. Hình ảnh bào thai bị ảnh hưởng bởi khói thuốc đã tạo cú sốc tâm lý mạnh, giúp họ quyết tâm từ bỏ.

Một số người cũng cho biết họ dễ bỏ thuốc hơn khi ở trong môi trường không có ai hút thuốc, hoặc khi đến những quốc gia có chính sách nghiêm ngặt và thuốc lá rất đắt đỏ, khó mua. Những thay đổi này khiến họ cảm thấy hành vi hút thuốc trở nên không còn phù hợp, từ đó dễ bỏ hơn.

Ngoài ra, các chương trình hỗ trợ cai nghiện đang áp dụng một số phương pháp như gửi tin nhắn nhắc nhở định kỳ tuy đơn giản nhưng đã cho thấy hiệu quả nhất định. Vai trò của gia đình, đặc biệt là vợ con, cũng rất quan trọng. Khi người thân hỗ trợ, chia sẻ và tạo ra hoạt động tích cực trong thời gian người hút thuốc cảm thấy bức bối do thiếu nicotine, họ sẽ dễ vượt qua hơn.

Một yếu tố hỗ trợ quan trọng khác là mở rộng các không gian cấm hút thuốc. Khi người hút thuốc liên tục gặp những biển cấm, họ sẽ hạn chế hành vi của mình và dần thay đổi thói quen. Như vậy, để quá trình bỏ thuốc thành công, cần kết hợp giữa kiến thức, thời điểm phù hợp, sự hỗ trợ liên tục từ người thân và môi trường xung quanh nghiêm túc hạn chế thuốc lá...

- Xin trân trọng cảm ơn những chia sẻ, khuyến cáo cũng như các đề xuất của hai chuyên gia!