Tọa đàm 'Phòng, chống tác hại của thuốc lá cho người chưa thành niên'

Thuốc lá luôn là mối nguy hại lớn với cộng đồng, nhất là các loại thuốc lá mới. Người chưa thành niên là một đối tượng dễ bị thuốc lá mới “tấn công”. Dữ liệu xu hướng mới nhất của WHO cho thấy có hơn 15 triệu trẻ em trong độ tuổi 13–15 đang sử dụng thuốc lá điện tử và trẻ em 13–15 tuổi có khả năng sử dụng thuốc lá điện tử cao gấp 9 lần người lớn.

Theo kết quả điều tra của Bộ Y tế Việt Nam, tỷ lệ học sinh 13 - 17 tuổi sử dụng thuốc lá điện tử đã tăng từ 2,6% năm 2019 lên 8,1% năm 2023, tức tăng hơn ba lần chỉ trong vài năm. Nhóm 13 - 15 tuổi xu hướng còn đáng lo hơn khi tỷ lệ sử dụng tăng từ 3,5% năm 2022 lên đến 8% năm 2023. Thực trạng trên đặt ra yêu cầu cấp bách đối với gia đình, nhà trường, cơ quan quản lý và toàn xã hội trong việc nhận diện, phòng ngừa và bảo vệ trẻ em trước các sản phẩm mới gây nghiện đầy rủi ro này. 

Báo Pháp luật Việt Nam phối hợp với Quỹ Phòng, chống tác hại của thuốc lá tổ chức tọa đàm “Phòng, chống tác hại của thuốc lá cho người chưa thành niên”, nhằm mang đến góc nhìn toàn diện từ khía cạnh pháp lý, xã hội học đến thực tiễn triển khai, góp phần nhận diện những chiêu trò thu hút người dùng, những "cái bẫy" của thuốc lá/thuốc lá mới, đề xuất giải pháp phòng ngừa và hỗ trợ người chưa thành niên nói “không” với thuốc lá dưới mọi hình thức.

Bắt đầu Tọa đàm, MC đặt câu hỏi với hai vị khách mời: Theo hai vị, nguyên nhân nào khiến thuốc lá mới, đặc biệt là thuốc lá điện tử trở thành một “cơn sóng ngầm” khó kiểm soát với người chưa thành niên tại Việt Nam hiện nay?

Ths. Hà Đình Bốn: Nhiều nghiên cứu đã chứng minh, thuốc lá điện tử gây những tác hại khôn lường, gây hại cho hệ hô hấp, hệ thần kinh, hệ tuần hoàn, gây ung thư và rất nhiều bệnh lý khác… Không chỉ những người hút trực tiếp mà gây ảnh hưởng cả những người xung quanh. Ngoài ra, thuốc lá điện tử còn là một loại rác thải nguy hại, ảnh hưởng đến môi trường sống của cộng đồng. Đặc biệt, việc nghiện thuốc lá điện tử còn gây ảnh hưởng đến cả một thế hệ tương lai, nguồn nhân lực của đất nước.

Thời gian gần đây tình trạng hút thuốc lá điện tử xuất hiện tràn lan trong giới trẻ, trong đó có người chưa thành niên. Nguyên nhân là do thuốc lá điện tử có nhiều "chiêu" thu hút và đa dạng, trong khi đó những người chưa thành niên lại chưa hiểu rõ về các tác hại của các sản phẩm này. Thuốc lá điện tử được sản xuất với nhiều hình dáng, mùi hương hấp dẫn đã kích thích tính tò mò của giới trẻ, đặc biệt là các em dưới 18 tuổi (người chưa thành niên - PV) tìm đến sử dụng như một phong trào, một cách để thể hiện sự “ăn chơi”, “đẳng cấp” của mình. Thêm vào đó, các chính sách, quy định pháp luật của nhà nước chưa được ban hành kịp thời, dẫn đến thực trạng thuốc lá điện tử tràn lan trong giới trẻ. Đây là vấn đề nhức nhối, gây hậu quả lớn, cần có hệ thống chính sách pháp luật, cần chế tài đủ mạnh để ngăn chặn tình trạng này.

Ths. Nguyễn Ngọc Tùng: Ở khía cạnh giáo dục và xã hội học, theo tôi có 2 nhóm nguyên nhân cơ bản khiến thuốc lá điện tử khó kiểm soát.

Thứ nhất là về cá nhân những người chưa thành niên, đây là giai đoạn phát triển nhanh nhưng các em chưa nhận thức đầy đủ dẫn đến tình trạng dễ nghiện thuốc lá điện tử. 

Thứ hai về xã hội, xuất phát từ môi trường học tập, các bạn trẻ chịu sự tác động, lệ thuộc của tâm lý nhóm, thấy bạn bè sử dụng thì dùng theo, không muốn khác biệt với mọi người, chỉ cần thử 1 lần là sẽ có nhiều lần khác. Ở cộng đồng nơi sinh sống cũng có những quan điểm gây hiểu lầm, đề cao thuốc lá điếu thông thường cũng gây ra những hiểu lầm lớn. Ngoài ra, các chiến dịch truyền thông quảng cáo của các doanh nghiệp sản xuất, buôn bán thuốc lá điện tử rất tinh vi với giá thành khá rẻ làm cho các bạn trẻ dễ bị đánh lừa.

Thưa Phó Chủ tịch Hội Bảo vệ quyền trẻ em Việt Nam, các quy định pháp lý hiện hành như Công ước của Liên hợp quốc về quyền trẻ em, Luật trẻ em. Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá đang bảo vệ trẻ em trước tác hại của thuốc lá, thuốc lá mới như thế nào?

Ths. Hà Đình Bốn: Công ước quyền trẻ em và các văn bản pháp lý liên quan của quốc tế luôn luôn đặt ra quy định rất rõ để bảo vệ trẻ em, nghiêm cấm trẻ em tiếp xúc các chất gây nghiện, chất hướng thần…, đặc biệt là thuốc lá. Đồng thời nêu trách nhiệm các quốc gia có những văn bản pháp lý rõ ràng để nghiêm cấm người chưa thành niên sử dụng thuốc lá. Các quy định đã được cụ thể hoá trong các Công ước, các điều Luật chuyên ngành. Những chế tài xử phạt nghiêm minh đối với người có hành vi bắt trẻ em sử dụng những chất này cũng được quy định rất rõ…

Những bất cập, khoảng trống pháp lý nào còn tồn tại khiến trẻ em dễ tiếp cận với các sản phẩm thuốc lá mới, thuốc lá điện tử thưa hai chuyên gia?

Ths. Hà Đình Bốn: Nghị quyết 173/2024/QH15 đã có hiệu lực từ 1/1/2025, nhưng hệ thống pháp luật chưa kịp thời đồng bộ; các văn bản pháp lý khác chưa được đưa thành quy phạm pháp luật; chưa được vào triển khai đồng bộ; cần bổ sung, sửa đổi các hệ thống pháp luật khác; cần chế tài nghiêm khắc hơn.

Thực tế, mặc dù từ trước đến nay thuốc lá điếu, thuốc lá điện tử không nằm trong danh mục cho phép nhưng vẫn nhập khẩu vào Việt Nam được. Rõ ràng đây là nhập khẩu trái phép song vẫn chưa có chế tài xử lý đủ để ngăn chặn hiệu quả. Có thể, do hoạt động kinh doanh này mang lại lợi nhuận cao, rất lợi cho một nhóm kinh doanh - sản xuất nên họ dùng mọi cách để biện minh cho hoạt động của mình. Qua đó, có thể thấy rằng hệ thống pháp luật hiện chưa thực sự đồng bộ.

Ths. Nguyễn Ngọc Tùng: Khoảng trống về mặt pháp lý tạo ra kẽ hở cho việc kinh doanh, buôn bán, sử dụng thuốc lá mới, thuốc lá điện tử. Việc không cấm triệt để vô hình chung tạo ra văn hoá “chấp nhận”. Đối với giới trẻ, việc sử dụng tràn lan, xem nhẹ tác hại của thuốc lá điện tử dẫn đến họ sẽ chấp nhận và coi điều đó là bình thường, kích thích tính tò mò sử dụng. Hiện nay, các trường chưa chuẩn bị được bộ công cụ nhận diện, hỗ trợ can thiệp dành cho những học sinh, sinh viên sử dụng thuốc lá điện tử.

Theo tôi, trường học, gia đình, cộng đồng cần có quy ước rõ ràng về phòng, chống tác hại của thuốc lá điện tử. Việc siết chặt về mặt pháp lý rất cần thiết. Bên cạnh đó, cần tăng cường truyền thông, tổ chức các hoạt động giáo dục kỹ năng trong nhà trường để tạo “lá chắn kép” để bảo vệ tốt cho học sinh và người chưa thành niên.

Theo hai vị, môi trường mạng xã hội và các "thần tượng mạng" (KOLs, TikToker) đang ảnh hưởng thế nào đến nhận thức và hành vi thử hút thuốc của người chưa thành niên? Làm sao để trao quyền cho học sinh trong phòng chống thuốc lá học đường?

Ths. Nguyễn Ngọc Tùng: Các KOL, idol trên mạng xã hội có ảnh hưởng rất lớn đến hành vi sử dụng thuốc lá trong người trẻ, đặc biệt là người chưa thành niên. Người chưa thành niên đang ở giai đoạn chưa hoàn thiện và có cảm xúc "nhạy" nên rất dễ học theo các hành động của thần tượng mình. Thực tế, việc sử dụng các thông điệp truyền thông truyền thống đối với giới trẻ hiện nay chưa thực sự hiệu quả. Lý do là vì giới trẻ đang hiểu sai, chưa nghĩ về những hậu quả của việc sử dụng thuốc lá điện tử. Hiện nay, giới trẻ quan tâm nhiều hơn về hình ảnh bản thân của mình, các em rất ngại bị cô lập, xa lánh nên khi thấy bạn bè sử dụng thuốc lá điện tử thì nhiều em cũng dễ sử dụng theo. 

Nếu muốn phòng, chống thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng hiệu quả cho người chưa thành niên nên chú trọng hơn mô hình truyền thông trực tiếp, truyền thông đồng đẳng, ví dụ như truyền thông theo tâm lý lứa tuổi, gắn với ngôn ngữ, hoạt động, thực tế đời thường của giới trẻ; hoặc có thể sử dụng chính những KOL, idol để truyền thông…

Ths. Hà Đình Bốn: Cần vận dụng tất cả các hình thức truyền thông, cần sáng tạo ra những cách làm mới phù hợp với đối tượng, lứa tuổi, công nghệ số, tận dụng trên mọi phương tiện. Ngoài ra, cần đánh giá tác động của các phương pháp truyền thông, từ đó tìm ra những phương pháp truyền thông mới phù hợp hơn.

Luật trẻ em, Công ước quốc tế đã quy định trẻ em có các nhóm quyền, trong đó quyền được tham gia rất quan trọng. Trẻ em phải được tham gia vào quy trình truyền thông, phải được trực tiếp tham gia thông qua các hoạt động tại nhà trường, tại các chi đoàn, câu lạc bộ… Không chỉ riêng với giới trẻ, mà cần truyền thông ngay từ mầm non, cần truyền thông về tác hại của thuốc lá như về luật giao thông… Cần mạnh dạn đổi mới cách nhìn, cách thực hiện để tạo ra các chiến dịch truyền thông hiệu quả. Cần tập trung nguồn lực về con người, xã hội, cộng đồng; cần có hệ thống từ cơ sở, một hệ thống công tác xã hội, cán bộ tuyên truyền ở gia đình, cộng đồng đến nhà trường, xã hội, cho mọi đối tượng, mọi giới.

Nghị quyết 173/2024/QH15 của Quốc hội Việt Nam đã cấm sản xuất, kinh doanh, nhập khẩu thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng từ năm 2025, trong khi dự thảo Luật Đầu tư (sửa đổi) hiện chưa bổ sung rõ ràng nội dung cấm đầu tư/kinh doanh các sản phẩm trên. Theo hai chuyên gia, liệu việc thiếu quy định này có ảnh hưởng đến hiệu lực thực thi Nghị quyết hay không? Hai chuyên gia có thể kiến nghị cụ thể?

Ths. Hà Đình Bốn: Hội Bảo vệ quyền trẻ em Việt Nam đã có những cuộc hội thảo, những kiến nghị góp phần để Quốc hội thông qua Nghị quyết 173/2024/QH15 về việc cấm sản xuất, kinh doanh, nhập khẩu thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng từ năm 2025. Đây là Nghị quyết của cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất và trách nhiệm của các bộ, ngành, cơ quan là phải triển khai Nghị quyết này thành những văn bản pháp lý cụ thể; phải đưa vào hệ thống chính sách pháp luật; đảm bảo tính đồng bộ, tính thống nhất và logic. Luật Đầu tư, Luật Trẻ em, Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá, Luật Doanh nghiệp… phải nội luật hoá vì đây là mệnh lệnh; nếu Luật nào còn thiếu thì cần sửa đổi, bổ sung cho đồng bộ, thống nhất. 

Dự thảo Luật Đầu tư chưa đưa rõ đối tượng này vào thì cần thực hiện ngay vì Quốc hội đã quy định rõ nghiêm cấm sản xuất, kinh doanh, nhập khẩu thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng, thì đương nhiên các Luật có liên quan phải loại bỏ danh mục sản phẩm này ra; phải quy định rõ đây là hành vi bị cấm. Việc thể hiện từ ngữ ra sao là tuỳ theo các nhà làm luật, tuỳ theo ngữ cảnh nhưng phải thể hiện rõ ràng việc nghiêm cấm hành vi sản xuất, kinh doanh, nhập khẩu thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng.

Tôi mong muốn và kiến nghị các cơ quan của Quốc hội khi xem xét thông qua các Luật; Cơ quan của Chính phủ khi thông qua các Nghị định và các bộ/ngành khi ban hành Thông tư cần phải đưa nội dung này vào và quán triệt rõ ràng trước khi được lưu hành. Nếu cơ quan/tổ chức nào chưa thực hiện là một thiếu sót, cần nghiêm túc xem xét trách nhiệm của mình. Cần thể chế hoá Nghị quyết 173/2024/QH15 bằng các quy phạm pháp luật cụ thể trong các Luật chuyên ngành. Trong các văn bản hướng dẫn cũng cần thể hiện rõ. Ngoài ra, các cơ quan, tổ chức ban hành giáo trình/hướng dẫn/kế hoạch cũng cần thể hiện rõ nội dung này.

Một lần nữa tôi mong muốn cần sớm đưa ra các chính sách. Cần rà soát, phân công trách nhiệm rõ ràng của các cơ quan liên quan; Xem xét sửa đổi, bổ sung; Tổ chức thực hiện, tuyên truyền, giới thiệu tới tất cả các cấp và Nhân dân; Thực hiện đồng bộ bằng các giải pháp; Đầu tư nguồn lực; Kiểm tra giám sát; Xử lý nghiêm các hành vi vi phạm… 

Tôi mong muốn các tổ chức chính trị, xã hội hãy chung tay, huy động tất cả các lực lượng, hãy vì sức khoẻ của cộng đồng, sức khoẻ của Nhân dân, vì sức khoẻ của mỗi chúng ta, vì chất lượng nguồn nhân lực, vì tương lai của đất nước mà cần phải thực hiện thật tốt vấn đề này. 

Ths. Nguyễn Ngọc Tùng: Tôi đánh giá rất cao việc Quốc hội ban hành Nghị quyết 173/2024/QH15. Tuy nhiên, việc Luật Đầu tư sửa đổi chưa bổ sung một cách rõ ràng quy định cấm là thách thức rất lớn trong việc bảo vệ trẻ em trước tác hại của thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng hiện nay. Tôi kiến nghị cần thể chế hoá tinh thần của Nghị quyết 173 trong tất cả các điều luật liên quan và cần tăng cường kiểm soát vấn đề sản xuất, buôn bán, tàng trữ thuốc lá điện tử. Thứ hai, cần tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục pháp luật trước hiểm hoạ của thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng, ngăn chặn kịp thời tác hại khi các sản phẩm này đang len lỏi nhanh, mạnh trong người chưa thành niên, thanh niên hiện nay.