Sự thừa nhận này nhằm khuyến khích những người bị kết án chấp hành nghiêm chỉnh bản án và cải tạo tốt để được sớm quay trở về hoà nhập cộng đồng. Tuy nhiên, theo đánh giá của Bộ Tư pháp, thủ tục xóa án tích hiện nay còn rất phức tạp, thậm chí gây khó cho người dân.
Chưa thực sự nhân văn
Nhằm tạo cơ sở pháp lý cho các cơ quan có thẩm quyền xem xét xoá án tích đối với người bị kết án, Bộ luật Hình sự (BLHS) năm 1999 dành 01 chương (Chương IX) với 5 điều quy định các vấn đề về xoá án tích: Điều 63 - Xoá án tích, Điều 64 - Đương nhiên được xoá án tích, Điều 65- Xoá án tích theo quyết định của Toà án, Điều 66 - Xoá án tích trong trường hợp đặc biệt và Điều 67 - Cách tính thời hạn để xoá án tích.
Tuy nhiên, theo báo cáo tổng kết thi hành BLHS của nhiều địa phương, quá trình xem xét xoá án tích đối với người bị kết án trong thời gian qua còn gặp một số khó khăn, vướng mắc, ảnh hưởng đến quyền, lợi ích chính đáng của người bị kết án, cản trở quá trình tái hòa nhập cộng đồng.
Chẳng hạn, một trong những điểm nhân văn của BLHS là quy định trường hợp đương nhiên được xoá án tích, theo đó, người bị kết án sẽ được đương nhiên xoá án tích nếu trong thời hạn luật định kể từ ngày chấp hành xong bản án hoặc kể từ ngày hết thời hiệu thi hành bản án mà người đó không phạm tội mới thì được xoá án tích và được toà án cấp giấy chứng nhận.
Trên thực tế, Toà án chỉ cấp giấy chứng nhận đã được xoá án tích cho các đối tượng có đơn yêu cầu. Tuy nhiên, thủ tục xin giấy chứng nhận đã được xoá án tích hết sức phức tạp, gây phiền hà cho người bị kết án.
Thông thường, để được cấp giấy chứng nhận, người bị kết án phải tự mình đến các cơ quan có liên quan xin chứng nhận, ví dụ: họ phải xin giấy xác nhận đã chấp hành xong các hình phạt bổ sung, các quyết định khác của bản án, xác nhận về việc không phạm tội mới, tuân thủ pháp luật. Những thủ tục này không hề đơn giản mà khó khăn cho những người mới chấp hành xong án hình sự.
Bên cạnh đó, theo quy định của BLHS hiện hành, thời hạn xem xét xoá án tích được tính từ thời điểm người bị kết án chấp hành xong bản án, tức là chỉ bắt đầu tính thời hạn xoá án tích kể từ thời điểm người bị kết án chấp hành xong hình phạt chính, hình phạt bổ sung và các quyết định khác tại bản án (Khoản 3 Điều 67 BLHS 1999).
Quy định này có thể dẫn đến trường hợp người bị kết án dù đã chấp hành xong hình phạt chính hoặc đã chấp hành xong cả hình phạt chính hoặc hình phạt bổ sung nhưng chỉ vì chưa chấp hành xong hình phạt bổ sung hoặc nghĩa vụ dân sự khác mà chưa được tính thời hạn để xoá án tích.
Một bất hợp lý khác là thời hạn xem xét để xoá án tích theo quy định hiện hành còn quá dài, kể cả đương nhiên được xoá án tích và xoá án tích theo quyết định của toà án, chưa tạo điều kiện để người đã chấp hành xong bản án nhanh chóng tái hoà nhập xã hội. Một mặt án tích thể hiện thái độ của Nhà nước đối với người bị kết án, trường hợp chưa được xoá án tích mà còn phạm tội hoặc vi phạm pháp luật thì Toà án có thể xác định là tình tiết cấu thành tội phạm “đã bị kết án, chưa được xoá án tích mà còn vi phạm”, hoặc tình tiết tăng nặng định khung trách nhiệm hình sự “tái phạm”, “tái phạm nguy hiểm” để xử lý người bị kết án phạm tội mới.
Mặt khác, án tích tác động và hạn chế việc thực hiện các quyền của người bị kết án như quyền được hành nghề, công việc nhất định, việc ứng cử,... và do đó ảnh hưởng đến việc tái hoà nhập cộng đồng của người bị kết án. Thời hạn xem xét xoá án tích càng dài thì mức độ ảnh hưởng càng lớn và có thể dẫn đến những tiêu cực lớn hơn, ảnh hưởng nghiêm trọng đến cuộc sống của người bị kết án và gia đình họ.
Theo phản ánh của các cơ quan chức năng, BLHS quy định hai loại xoá án tích là đương nhiên xoá án tích và xoá án tích theo quyết định của Toà án đối với những trường hợp phạm tội an ninh quốc gia (Chương XI) hoặc các tội phá hoại hoà bình, chống loài người, gây chiến tranh xâm lược (Chương XXIV). Tuy nhiên, thực tiễn áp dụng các quy định về xoá án tích cho thấy các cơ quan tiến hành tố tụng gặp khó khăn khi xem xét xóa án tích đối với trường hợp phạm nhiều tội, trong đó có tội thuộc nhóm đương nhiên được xoá án tích và có tội thuộc nhóm xoá án tích theo quyết định của Toà án do BLHS chưa quy định vấn đề này.
Sẽ rút ngắn thời hạn xóa án tích?
Để bảo đảm thực hiện các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về bảo vệ và thực hiện quyền con người, đáp ứng các mục tiêu về cải cách tư pháp, nâng cao hiệu quả phòng ngừa và tính hướng thiện trong việc xử lý người phạm tội, Dự thảo BLHS (sửa đổi) đang đề xuất nhiều phương án sửa đổi, bổ sung chế định xoá án tích, trong đó có một phương án được đánh giá là ưu việt hơn cả khi đề xuất sửa đổi một số vấn đề lớn về chính sách xoá án tích như không quy định việc toà án cấp giấy chứng nhận xoá án tích đối với trường hợp đương nhiên được xoá án tích; sửa đổi các điều kiện xoá án tích theo hướng thuận lợi hơn cho người bị kết án như rút ngắn thời hạn, thời điểm tính thời hạn xoá án tích; bổ sung quy định người bị kết án về một tội do lỗi vô ý, người được miễn hình phạt thì được coi là không có án tích.
Theo đánh giá của Bộ Tư pháp, tác động tích cực của phương án này là bảo đảm sự phù hợp với chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về bảo vệ và thực hiện quyền con người, đáp ứng các mục tiêu về cải cách tư pháp, nâng cao hiệu quả phòng ngừa và tính hướng thiện trong việc xử lý người phạm tội; khuyến khích người đang chấp hình hình phạt tích cực học tập, lao động, cải tạo tốt, sống có trách nhiệm, có kỷ luật, tăng quyết tâm sửa chữa lỗi lầm, khắc phục nguyên nhân và điều kiện phạm tội; đồng thời cải cách thủ tục, điều kiện xoá án tích, tạo điều kiện để người bị kết án, đặc biệt là người chưa thành niên, nhanh chóng tái hoà nhập cộng đồng; bảo đảm hơn nữa các quyền và lợi ích hợp pháp của người bị kết án; bảo đảm sự phù hợp, thống nhất và đồng bộ giữa hệ thống pháp luật về xoá án tích.
