Thăng trầm chợ Đồng Xuân

Lịch sử hàng trăm năm

Theo sử sách ghi lại: Trong thời gian xây dựng lại thành Thăng Long vào mùa hạ năm Giáp Tý (1804), dưới triều đại nhà Nguyễn, tổng trấn Nguyễn Văn Thành đã cho dân chúng họp chợ trên khu đất trống thuộc phường Đồng Xuân, huyện Thọ Xương nằm trước quán Huyền Thiên (sau đổi thành chùa Huyền Thiên) mà nay là chợ Đồng Xuân.

Tuy nhiên, lúc ấy chợ chưa lớn. Có thể còn thua chợ ở cạnh chùa Cầu Đông, phố Hàng Đường và chợ cạnh đền Bạch Mã, phố Hàng Buồm. Hai chợ này nằm ngay bến sông Tô Lịch, thuyền bè tấp nập, nên rất thuận tiện cho giao thương. Trong mấy chợ trên thì nghe nói chợ Cầu Đông đông đúc và sầm uất hơn cả.

Sau khi người Pháp thiết lập cai trị ở Bắc kỳ và bắt đầu tiến hành công cuộc khai thác thuộc địa đi kèm với đó là việc xây cất, mở mang. Vào năm 1889, người Pháp quy hoạch lại Hà Nội, lấp sông ngòi, phá tường thành, làm cầu, mở đường, xây công trình… và khúc sông Tô Lịch chạy qua khu phố cổ bị lấp hoàn toàn. Chính quyền thuộc địa Pháp giải tỏa chợ Cầu Đông và chợ gần đền Bạch Mã, dồn tất cả hàng quán vào khu chợ trên đất phường Đồng Xuân. Từ đó chợ mang tên Đồng Xuân thực sự ra đời.

Có thể nói, tuy nằm trong khu phố cổ nhưng tuổi đời của chợ Đồng Xuân “trẻ” hơn nhiều so với tuổi đời các phố cổ xung quanh nó. Lúc đầu chợ Đồng Xuân cũng chỉ có một số lều tranh tre, nứa lá giống như hai chợ cũ bị dồn đến, còn phần lớn vẫn họp ngoài trời trên bãi đất.

Năm 1890, chính quyền thuộc địa bắt đầu cho xây dựng chợ Đồng Xuân với quy mô khá lớn, nhất là so với điều kiện lúc bấy giờ. Chợ được thiết kế với 5 dãy nhà cầu kết cấu vòm. Mỗi nhà có chiều dài 52m, rộng 25m, cao 19m, lợp mái tôn.

Trong chợ xây nhiều bục gạch để người bán bày hàng hóa. Mặt tiền của các nhà cầu đó có kiến trúc theo kiểu Pháp với 5 hình tam giác ứng với 5 nhà cầu vòm. Trên các kết cấu mặt tiền hình tam giác ấy có trổ các lỗ giống như tổ ong. Toàn bộ khu chợ có diện tích khoảng trên 6.500m2. Tầm vóc và kiến trúc của chợ Đồng Xuân rất ấn tượng trong bối cảnh kinh thành Hà Nội khi đó các công trình bê tông, sắt thép còn rất ít.

Để tiện so sánh: chợ Đồng Xuân xây xong năm 1890. Trong khi đó, tháp nước Hàng Đậu xây năm 1894, cầu Long Biên năm 1902 mới có. Nhà hát Lớn Hà Nội hoàn thành năm 1911… Nghĩa là các công trình có “xi măng sắt thép kiểu Tây” này nếu so với chợ Đồng Xuân thì là “hậu sinh”.

Tuy chợ xây cất mới to, bề thế như vậy nhưng sau khi hoàn thành chợ cũng chỉ họp kiểu “cách nhật” tức là hai ngày một phiên. Có thể dân cư Hà Nội lúc ấy còn thưa nên nhu cầu giao thương không nhiều?

Phải một thời gian khá lâu sau khi kinh tế, thương mại phát triển thì chợ mới họp từ sáng đến tối. Các mặt hàng mới dần dần được các tiểu thương buôn bán đa dạng từ hàng nông sản, rau quả rồi vải vóc, đồ kim khí cùng hàng nhập khẩu từ bên Pháp sang, từ Trung Quốc xuống, Ấn Độ vào…

Đã có nhiều bài vè về chợ Đồng Xuân, ví dụ:

…“Hà Nội như động tiên sa

Sáu giờ tắt hết đèn xa, đèn gần

Vui nhất có chợ Đồng Xuân

Mùa nào thức ấy xa gần đến mua

Cổng giữa có chị hàng dừa

Hàng cau, hàng quýt, hàng mơ, hàng hồng…

Ai ơi đứng lại mà trông:

Hàng vóc, hàng nhiễu, thong dong, rườm rà!

Ngoài chợ có chị hàng hoa

Có người đổi bạc đi ra, đi vào

Trông thấy anh bán thuốc lào

Xăm xăm bước tới, hút vào say sưa”…

Ký ức hào hùng

Tháng 12 năm 1946, khi toàn quốc kháng chiến chống Pháp bùng nổ, chợ Đồng Xuân nằm trong Liên khu 1 thuộc địa bàn của Trung đoàn Thủ đô bảo vệ Hà Nội. Ngay trong chợ Đồng Xuân đã diễn ra những trận giáp lá cà giữa bộ đội ta và quân địch diễn ra quanh các quầy hàng, phản thịt… Ngày nay ở góc cửa chính vào chợ có Đài kỷ niệm và bức phù điêu để tưởng nhớ trận chiến mùa đông năm 1946 ấy.

Sau năm 1954, hòa bình lập lại, chính quyền cách mạng tiếp quản Thủ đô, chợ Đồng Xuân vẫn là chợ lớn nhất của Hà Nội. Mặt tiền chợ là phố Đồng Xuân, con phố cùng tên với tên chợ, phía Bắc là phố Hàng Khoai, phía Nam là phố Cầu Đông, phía Đông là phố Nguyễn Thiện Thuật.

Ngay sát sau chợ Đồng Xuân là chợ Bắc Qua. Vì vậy, nhiều người gọi cả hai là “chợ Đồng Xuân - Bắc Qua”.

Chợ Đồng Xuân chụp năm 1920. (Nguồn ảnh: Flickr Mạnh Hải)

Sau một trăm năm tồn tại, chợ Đồng Xuân xuống cấp và dột nát rất nhiều, đến thập niên 80 của thế kỷ XX mỗi khi có trận mưa lớn thì trong chợ không khác gì ngoài trời. Do đó vào năm 1990, chợ được xây dựng lại, phá bỏ hai dãy hai bên, ba dãy giữa xây lên ba tầng. Hai tấm cửa hai bên cũng bị dỡ, nhưng vẫn còn giữ hai cột ngoài cùng.

Thế nhưng chợ Đồng Xuân mới xây lại, hoạt động chưa được bao lâu thì tối ngày 14 tháng 7 năm 1994, chợ Đồng Xuân bị hỏa hoạn, lửa thiêu rụi gần như toàn bộ các gian hàng trong chợ. Phải đến ngày 19 tháng 7 thì ngọn lửa mới được dập tắt hoàn toàn. Đây có lẽ là vụ cháy chợ lớn nhất tại Hà Nội từ xưa đến nay.

Tôi còn nhớ những ngày chợ Đồng Xuân ấy bị cháy, bởi chợ mới xây xong đưa vào hoạt động chưa được bao lâu, kết cấu toàn bê tông cốt thép. Thậm chí sáng hôm sau khi thông tin cháy chợ loang ra, nhiều người còn không tin, cho rằng ai đó “bịa”. Bê tông cốt thép như thế làm sao cháy được. Chỉ đến khi mấy ngày liền nhìn thấy xe cứu hỏa cắn đuôi nhau lấy nước từ hồ Gươm về để phun dập lửa cháy thì mọi người mới tin là thật.

Năm 1995, chợ Đồng Xuân được xây dựng lại với ba tầng, tổng diện tích mặt bằng các tầng lên tới gần 14.000m2 với khoảng 2.000 gian hàng. Trong chợ có khu giao dịch, khu bán hàng, nhiều cầu thang, cả thang máy cuốn và thang bộ. Có ba lối vào phía trước, ba lối vào phía sau, hai lối vào bên hông… như ta thấy bây giờ.

Nhưng cũng rất lạ là chợ Đồng Xuân từ ngày mới ra đời cho đến bây giờ cũng vậy: tuy chợ hoạt động rất nhộn nhịp nhưng chỉ họp ban ngày, thậm chí chỉ khoảng 3 - 4 giờ chiều là nhiều sạp hàng đã thu dọn, đóng quầy. Có lẽ do chợ là đầu mối bán buôn, khách buôn các tỉnh về cất hàng thì chỉ từ sáng đến trưa, chiều họ về xa nên chợ không họp chiều muộn…

Hiện nay chợ Đồng Xuân là chợ đầu mối chủ yếu dành cho bán buôn.