Vua Minh Mạng là vị vua thứ hai nhà Nguyễn, trị vì đất nước thời gian 1821 – 1840. Về vị vua này, “Việt Nam danh nhân tự điển” khen là “có tư chất thông minh, tinh thâm Nho học, sùng đạo Khổng Mạnh”. Khi ngồi ngai vàng giải quyết việc nước, ông “rất cần mẫn, vua chăm xét mọi việc, thường khi thức xem chương sớ đến canh hai, canh ba mới đi ngủ”. Kể ra, vua vì dân vì nước như vậy, là phúc cho quốc gia.
Một vị vua sáng
Tháng 6 năm Bính Tý (1816), hoàng tử Đảm được vua phong làm Hoàng Thái tử, ban sách vàng, ấn vàng. Theo “Đại Nam thực lục” cho hay, lời sách của vua cha tỏ ý khen ngợi tư chất của hoàng tử Đảm nhiều lắm: “Hỡi hoàng tử ngươi, tính vốn hiền lành, lượng lại rộng rãi. Đức thông minh giữ nết khiêm cung; lòng hiếu thảo ngày thêm cố gắng. Người hiền tuổi lớn; gánh được việc to”…
“Dựng người lên làm Hoàng Thái tử. Ngươi nên ngày thêm đức tốt chăm lo công việc lâu dài. Để sáng đạo vua tôi cha con, nên công tu tề trị bình mà làm vẻ vang cho mệnh lớn của ta”. Thế rồi, khi vua cha băng hà, Thái tử Đảm lên ngôi, là vua Minh Mạng.
Đời sau, với những công nghiệp làm được trong thời gian trị nước, vua Minh Mạng được hậu thế tôn xưng, ngưỡng vọng. “Quốc sử ngâm” có tán rằng:
“Vua Minh Mệnh thông minh chính trực,
Thương đến dân, nhưng bực việc ngoài”.
Điểm qua những việc đã làm được của vua, trong “Thành ngữ, điển tích danh nhân từ điển” có cho hay nào việc về luật pháp, chế độ, vua đều sửa sang lại để nước có kỷ cương. Việc hành chính của nước, cũng được chỉnh sửa cho có lề lối rõ ràng. Cụ thể ra sao?
Vua Minh Mạng chia nước làm 31 tỉnh, cắt đặt quan chức để trông coi. Trong việc chính trị, Cơ mật viện được lập ra năm Giáp Ngọ (1830) để đảm trách những việc trọng yếu. Quan chế cũng được định lại với mức lương bổng cho quan lại theo ngạch trật. Để ngăn ngừa tham nhũng, tiền dưỡng liêm được cấp cho quan lại. Việc đo lường cũng được thống nhất trong cả nước.
Đồng thời về mặt phục sức, vua cũng ban nhiều đạo dụ để thống nhất y phục Bắc Nam như nhau… Một điều đáng lưu ý là thời vua Minh Mạng trị vì, lãnh thổ nước ta rộng nhất trong lịch sử, nhiều nước lân bang xin nội thuộc hoặc chịu sự bảo hộ. Quốc hiệu nước ta dạo ấy là Đại Nam… Những việc đã làm được của vua, được “Sử Nam bốn chữ” khen là:
“Vua Minh Mệnh nối,
Nước mạnh dân bình.
Cống man nộp đất,
Cao Miên đặt thành”.
Dĩ nhiên là đời làm vua, những hạn chế, tì vết là không tránh khỏi. Thời vua Minh Mạng, quan hệ ngoại giao nước ta với phương Tây không được ấm nóng như thời vua Gia Long, việc cấm đạo, giết đạo Hoa Lang (Thiên chúa giáo), và sự biến thành Phiên An… là những xáo động ảnh hưởng tới công nghiệp chung của vị vua thứ hai nhà Nguyễn, như “Quốc sử ngâm” có đôi dòng:
“Quá nghiêm vua chẳng thức thời,
Không dung giám mục, giết hoài giáo dân.
Lê Văn Duyệt công thần thuở trước,
Đã khuất rồi làm nhuốc nhau chi.
Lê Khôi nổi loạn Nam Kỳ,
Man, Lào kháng cực, Bắc thì Nông Vân.
Đánh mấy phen khổ dân binh lửa,
Dẫu yên rồi, ngang ngửa trăm chiều”.
Nơi “Việt Nam sử lược”, có ghi “Vậy cứ bình tĩnh mà xét thì dẫu ngài không được là ông anh quân nữa thì cũng không phải là ông vua tầm thường; cứ xem công việc của ngài làm thì hiểu rõ”. Chả nói đâu xa, khi còn tiềm để, cốt cách đế vương thể hiện qua cả việc dưới đây…
 |
| Vua Minh Mạng |
Thái tử lĩnh roi
Thường sau khi được lập làm Đông cung Thái tử, vị vua tương lai sẽ được vua cha cho lập cung riêng để ở, cũng là để chuẩn bị cho mai sau lên ngôi chí tôn. Thái tử Đảm (Hiệu) cũng thế. Năm Bính Tý (1816), Thái tử Đảm được ra ở cung Thanh Hoa, vua cha Gia Long ban cho biển vàng đề là “Chấn hanh môn”.
Sau này, khi Thái tử Đảm trở thành vua Minh Mạng quyền cao tột bậc, nhiều câu chuyện còn truyền lại cho thấy, vua Minh Mạng rất nghiêm khắc trong việc thi hành phép nước. Thế mới có chuyện nơi Tam cung, Lục viện của vua, nhiều người chưa được một lần gần gũi, hầu hạ ngài, nên có lần nhân được ở bên cạnh hầu vua khi ngài đang say giấc điệp, có người đã cả gan hôn ngài, cho thỏa nguyện. Vua giật mình tỉnh dậy, dù sau tỏ sự tình tâm sự ấy vẫn kiên quyết xử tội, vì đã phạm đến mình rồng. Người con gái kia, thân phải về nơi cửu tuyền.
Ấy nhưng, dạo còn tiềm để, Thái tử Đảm lại có lúc tỏ ra là người rộng lượng, thậm chí còn che tội cho kẻ hầu để giúp hắn thoát chết, bản thân mình sẵn sàng nhận đòn roi phạt từ vua cha. Sự cớ ra sao, xem nơi “Quốc sử di biên”, ta được tỏ vậy.
Việc này, xảy ra theo lời kể, thì có thể khi Thái tử Đảm chưa được cha lập làm Thái tử. Tức là việc ấy, xảy ra trước năm Bính Tý (1816), mà theo “Nguyễn Phúc tộc thế phả”, thì đó là năm Đảm 8 tuổi. Số là lúc nhỏ, Hoàng tử Đảm ham đọc sách. Có hôm dù là ban ngày, những hoàng tử đọc sách, rồi ngủ thiếp đi lúc nào không hay. Bên cạnh chàng, tên hầu cận nhỏ tuổi đáng lý phải chăm sóc cho giấc ngủ của chàng, nhưng không làm thế, hắn còn cả gan “lấy mực vạch lên mặt Hoàng tử”. Kể ra, hắn cũng thuộc dạng to gan, mà lại nghịch dại quá, không biết hậu quả gây ra có thể mất đầu như chơi.
Run rủi làm sao sau lúc ấy, Gia Long lại đến thăm con trai. Tên hầu hẳn sợ quá, nên chẳng kịp xóa tang tích gây ra gì cả, mà bỏ trốn. Vua Gia Long đến thăm con, nhìn thấy mặt mũi toàn mực Tàu trông như ngáo ộp, mà Đảm thì nào có biết mặt mình bất đắc dĩ được thành bức tranh trừu tượng đâu. Vua bèn cho Đảm soi gương, rồi hỏi nguyên do nào mà mặt được “thêu hoa dệt gấm” thế kia.
Dẫu biết chắc mình chẳng vẽ, nhưng khi vua cha cật vấn, Hoàng tử Đảm vẫn nhận lỗi. Để răn đe con phải nghiêm túc, nhất là đường đường là con vua, “Hoàng thượng sai đánh ba roi. Hoàng tử đứng dậy bái tạ Hoàng thượng mà không khóc”.
Sau việc ấy, xót xa cho hoàng tử bị đòn roi, các phi tần thi nhau chạy tới ôm lấy hoàng tử mà nói: “Công lẽ nào lại có thể tự vẽ lên mặt mình, sao không thưa rõ mà phải chịu phạt như thế?”. Nhưng Hoàng tử trả lời rằng:
“Tôi vốn biết bọn trẻ hầu làm trò đùa, nếu thưa với Hoàng thượng thì chúng ắt phải chịu tội. Thà tôi chịu tội, khoan dung cho chúng nó chẳng hay hơn sao?” Nghe lời tỏ bày ấy, ai cũng phải phục sự độ lượng của Hoàng tử Đảm. Dẫu còn nhỏ tuổi, nhưng Đảm đã biết nhìn xa, trông rộng, suy xét kỹ càng.
Chàng biết rằng, cái tội “vẽ nhọ bôi hề”, nếu tự mình chịu, thì cùng lắm chịu đòn roi phạt của vua cha. Nhưng nếu cũng tội ấy, mà là đứa hầu cận trẻ người non dạ kia, thì cái tội đùa cợt con vua, dễ nó có thể mất đầu chứ chẳng chơi vì dám phạm vào thân thể “cành vàng lá ngọc”, nên Đảm mới sẵn sàng nhận phần sai về mình, mà cứu được mạng người. Hành động như thế ngay từ lúc nhỏ, thì việc gánh vác giang sơn gấm vóc về sau, có hề chi.../.
