Đích đến cuối cùng của việc nuôi con nuôi là bảo đảm cho trẻ em rơi vào hoàn cảnh không may mắn được sống trong môi trường gia đình. Do đó, để khắc phục những bất cập trong hơn 10 năm thi hành Luật Nuôi con nuôi, chuyên gia pháp lý cho rằng, việc đánh giá điều kiện nuôi con nuôi phải tập trung cả về những yếu tố gia đình, xã hội, tâm lý và sức khỏe của trẻ em, thay vì chỉ dựa trên ý chí và nguyện vọng của người lớn.
Vì lợi ích tốt nhất của trẻ được nhận làm con nuôi
Luật Nuôi con nuôi (NCN) được Quốc hội khóa XII, Kỳ họp thứ 7 thông qua vào ngày 17/6/2010 và có hiệu lực thi hành kể từ 01/01/2011. Luật NCN ra đời đánh dấu một bước tiến quan trọng trong hệ thống luật pháp về NCN của Việt Nam, tạo cơ sở pháp lý cho việc NCN, xác lập quan hệ cha, mẹ và con lâu dài, bền vững, vì lợi ích tốt nhất của người được nhận làm con nuôi, bảo đảm cho con nuôi được nuôi dưỡng, chăm sóc, giáo dục trong môi trường gia đình. Qua 10 năm triển khai thực hiện Luật NCN và các văn bản hướng dẫn thi hành Luật NCN, công tác NCN trên toàn quốc đã đạt một số kết quả tích cực.
Nhìn chung, trong những năm qua, công tác NCN trên cả nước đã được thực hiện nghiêm túc, đúng quy định của pháp luật về con nuôi và pháp luật liên quan, đảm bảo quyền và lợi ích của trẻ em được sống, bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trong môi trường gia đình. Việc NCN thể hiện tính nhân đạo sâu sắc, tình yêu thương, tinh thần, trách nhiệm và mối quan hệ tương thân, tương ái, giúp đỡ lẫn nhau giữa con người với con người, là biện pháp tích cực giúp đỡ trẻ em không nơi nương tựa có mái ấm gia đình, được chăm sóc và phát triển trong điều kiện tốt nhất, giảm được gánh nặng về tài chính, kinh tế cho Nhà nước trong việc chăm sóc trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn…
Tuy nhiên, phản ánh từ các địa phương cho thấy thực tiễn 10 năm thi hành Luật NCN còn có một số vướng mắc. Theo báo cáo của tỉnh Quảng Nam, pháp luật hiện hành lại chưa có quy định cụ thể như thế nào là có điều kiện về kinh tế, dẫn đến gây khó khăn cho công chức Tư pháp - hộ tịch trong việc đánh giá, xác định điều kiện của cha mẹ nuôi. Một số trường hợp sau khi nhận con nuôi, gia đình cha mẹ nuôi đến tạm trú, sinh sống, làm ăn tại một nơi khác, không thực hiện việc thông báo tình hình phát triển của con nuôi cho UBND cấp xã nơi thường trú dẫn đến gây khó khăn cho UBND cấp xã trong việc kiểm tra, theo dõi tình hình thực hiện việc NCN. Nhiều trường hợp, UBND cấp xã không thể liên hệ được với cha, mẹ đẻ để lấy ý kiến đồng ý cho trẻ làm con nuôi theo quy định.
Ngoài ra, tồn tại một số trường hợp không tiến hành thủ tục đăng ký NCN và có mục đích muốn hợp thức hóa thủ tục để biến con nuôi thành con đẻ nhưng không được cơ quan thẩm quyền giải quyết. Từ đó, kéo dài thời gian đăng ký khai sinh cho trẻ, gây khó khăn cho công tác quản lý, dẫn đến những rắc rối sau này khi giải quyết cấp các loại giấy tờ về bảo hiểm y tế, thủ tục nhập học và được hưởng các quyền, lợi ích hợp pháp khác của trẻ...
Đồng tình, báo cáo của tỉnh Quảng Trị cũng cho rằng, việc thực hiện điểm b khoản 2 Điều 15 Luật NCNvề trường hợp trẻ em có cha mẹ đẻ, người thân thích không có khả năng nuôi dưỡng thì không có cơ sở để xác định thế nào là không có khả năng nuôi dưỡng. Trên thực tế, việc tìm gia đình thay thế cho trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt, nhất là trẻ mắc bệnh hiểm nghèo ở trong nước rất khó khăn. Các trường hợp có nhu cầu nhận con nuôi trong nước đều mong muốn nhận nuôi những trẻ em khỏe mạnh và lựa chọn giới tính, e ngại và không muốn nhận nuôi trẻ ốm đau, bệnh tật. Bên cạnh đó, công tác theo dõi tình hình phát triển của con nuôi chưa được các cha mẹ nuôi thực hiện nghiêm túc, có một số trường hợp cha, mẹ nuôi sau khi nhận con nuôi không thực hiện thông báo cho UBND cấp xã nơi họ thường trú.
Ngoài ra, nhiều địa phương cho biết, theo quy định của Luật thì việc nhận NCN phải được sự đồng ý của cha, mẹ đẻ hoặc của người giám hộ của trẻ em được nhận làm con nuôi. Nhưng thực tế lại phát sinh rất nhiều trường hợp cho nhận con nuôi rất tùy tiện, như sau khi sinh con, cha mẹ đẻ cho con làm con nuôi có thể là trao tay, giấy viết tay, giấy chứng sinh… mà không để lại địa chỉ, thậm chí để lại địa chỉ nhưng lại là địa chỉ giả. Khi tiến hành thủ tục đăng ký NCN, UBND cấp xã không thể liên hệ được với cha, mẹ đẻ để lấy ý kiến đồng ý theo quy định của pháp luật. Nhiều trường hợp nhận và nuôi dưỡng trẻ em như con nuôi, nhưng không làm thủ tục đăng ký tại cơ quan có thẩm quyền, làm ảnh hưởng đến quyền lợi hợp pháp của các cháu.
Nhằm tiếp tục phát huy kết quả đạt được và kịp thời khắc phục những hạn chế, bất cập, các địa phương mong muốn các cơ quan có thẩm quyền tăng cường công tác chỉ đạo, kiểm tra, hướng dẫn việc thực hiện pháp luật về NCN; đồng thời, đẩy mạnh công tác tập huấn, hướng dẫn nghiệp vụ về kỹ năng giải quyết hồ sơ đăng ký việc NCN. Tăng cường hơn nữa sự phối hợp giữa các cơ quan có liên quan trong việc đảm bảo thực hiện giải quyết NCN, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về công tác NCN ngày một tốt hơn…
Tuyên truyền để người dân hiểu được ý nghĩa, hệ quả pháp lý của việc NCN
Phó Cục trưởng Cục Con nuôi (Bộ Tư pháp) Phạm Thị Kim Anh cũng nhận định, qua thời gian hơn 10 năm thực hiện Luật NCN, công tác NCN trong nước đã đạt được những kết quả tích cực. Có thể nói, trình tự thủ tục giải quyết việc NCN đã thay đổi đáng kể, theo hướng bảo vệ tốt hơn quyền và lợi ích của trẻ em được nhận làm con nuôi.
Về số liệu, trên toàn quốc trong 10 năm qua đã giải quyết được hơn 26.000 trường hợp NCN trong nước. Nhiều trẻ em bị bỏ rơi, trẻ em mồ côi cả cha và mẹ và trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khác đã tìm được gia đình thay thế trong nước. Nhìn chung, công tác giải quyết NCN trong nước đã đi vào nền nếp, tuân thủ đúng quy định pháp luật. Cho đến nay, không có trường hợp khiếu nại, khiếu kiện liên quan đến việc giải quyết NCN trong nước. Việc giải quyết NCN đã tôn trọng nguyên tắc tự nguyện, tuân thủ ý kiến đồng ý của cha, mẹ đẻ, người giám hộ trẻ em và trẻ em từ đủ 09 tuổi trở lên.
Cha mẹ nuôi đã bắt đầu có ý thức tuân thủ nghĩa vụ báo cáo tình hình phát triển của trẻ em được nhận làm con nuôi theo quy định tại Điều 23 của Luật NCN. Quy định báo cáo và theo dõi tình hình phát triển của con nuôi là một quy định quan trọng, có ý nghĩa to lớn đối với việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của con nuôi; phòng tránh hoặc phát hiện kịp thời những trường hợp con nuôi bị hành hạ, bóc lột sức lao động, bị đối xử thậm tệ hoặc phân biệt đối xử giữa con đẻ và con nuôi.
Mặc dù việc thực hiện Luật NCN đã đạt được nhiều kết quả khả quan nhưng bà Kim Anh cho hay, vẫn còn có những tồn tại và hạn chế nhất định. Trước hết đó là thực trạng: vẫn còn những người dân tự ý nhận trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt về chăm sóc, nuôi dưỡng mà không tiến hành đăng ký việc NCN; cha mẹ đẻ và cha mẹ nuôi tự ý thỏa thuận cho con làm con nuôi mà không đăng ký việc NCN tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Nhiều trường hợp trẻ em đến tuổi đi học, người dân mới tính đến việc đăng ký NCN để trẻ em có giấy khai sinh nhập học. Thực trạng này tiềm ẩn nguy cơ là việc cho nhận con nuôi không vì lợi ích tốt nhất của trẻ em, mà theo ý chí thỏa thuận của người lớn; quyền và lợi ích của con nuôi cũng như cha mẹ nuôi không được bảo đảm vì quan hệ chăm sóc, nuôi dưỡng thực tế mà không đăng ký việc NCN sẽ không được Nhà nước bảo vệ và công nhận.
Theo bà Kim Anh, để khắc phục những tồn tại và hạn chế trên, giải pháp căn cơ và lâu dài vẫn là việc tiếp tục phải tuyên truyền, phổ biến quy định pháp luật về NCN để người dân hiểu được mục đích, ý nghĩa và hệ quả pháp lý của việc NCN.
Việc NCN đã thay đổi cơ bản về bản chất và ý nghĩa nhân văn. Tức là các cơ quan nhà nước phải tìm một gia đình thay thế cho trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt chứ không phải là các gia đình cha mẹ nuôi tự đi tìm nhận con nuôi. Đặc biệt hơn khi Luật Trẻ em năm 2016 quy định NCN là một trong những biện pháp chăm sóc thay thế dành cho trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt.
“Bởi thế, về lâu dài Nhà nước cần có chính sách hỗ trợ việc NCN trong nước, tập huấn cho người dân có nguyện vọng nhận trẻ em làm con nuôi và cần phải có thay đổi trong trình tự, thủ tục giải quyết việc NCN trong nước. Theo đó, việc đánh giá điều kiện NCN phải tập trung cả về những yếu tố gia đình, xã hội, tâm lý và sức khỏe của trẻ em thay vì chỉ dựa trên ý chí và nguyện vọng của người lớn”, Phó Cục trưởng Cục Con nuôi nhận định.
