Truyền nhân 5 đời làm nón ngựa
Con đường về Phú Gia giờ đây được bê tông hóa khang trang. Có lẽ, chiếc nón đã làm cho xóm làng thay da đổi thịt. Dừng lại ở một ngôi nhà cấp bốn đơn sơ, một người đàn ông nhanh nhẹn, tóc muối tiêu ra mời khách vào nhà.
Ông là Đỗ Văn Lan (SN 1948) là chủ cơ sở sản xuất nón ngựa đẹp có tiếng và có truyền thống lâu đời ở Phú Gia, là một trong số rất ít những người đàn ông ở làng hiểu biết, gắn bó, đam mê với nghề làm nón ngựa; 1 trong 7 người của thôn là hội viên Hiệp hội Làng nghề Việt Nam.
Ông Lan kể gia đình có 5 đời làm nón, từ ông cố, ông nội, cha và giờ đến ông. Nhà ông hiện có 7 người làm nón, ngoài vợ chồng ông còn có 4 con gái và 1 con rể.
 |
| Ông Lan đang chằm nón ngựa. |
Hồi ức về thời gian vất vả khôi phục nghề làm nón, ông kể nhiều khi phải mày mò theo trí nhớ. “Tôi nghe ông bà kể lại rằng hồi xưa nón ngựa có hai loại. Loại khuôn nón trủm, tức giống chiếc nón bình thường bây giờ, dành cho người dân đội. Loại khuôn nón trảng, tức lòng nón không sâu như nón thường, kích thước vành nón rộng hơn nón trủm chừng 20%, trên chóp có gắn chụp bạc, có ngù ở trên, dành cho quan”, ông Lan cho biết.
Hồi ức tuổi thơ và chiếc nón “gia bảo” là kỷ vật của mẹ để lại chính là những “khuôn mẫu” để ông Lan bắt tay làm những chiếc nón.
Chiếc nón kỷ vật là một chiếc nón ngựa đã ngả màu, nhưng vẫn còn rất chắc chắn, vành cứng, chỉ thêu còn nguyên màu, rõ hoa văn, chữ nghĩa, lá chưa sờn. Chiếc nón có tuổi đời đúng nửa thế kỷ, đã sử dụng liên tục 45 năm mà vẫn dùng tốt.
Theo ông Lan, nghề làm nón đòi hỏi sự tỉ mỉ của đôi tay, sự nhẫn nại của khối óc và lòng nhiệt huyết của một trái tim nghệ sĩ. Phải yêu nghề như máu thịt mới có đủ kiên nhẫn để đeo đuổi công việc vất vả.
Ông Lan cho biết: “Chiếc nón ngựa trông đẹp nhưng cầu kỳ, làm rất công phu, trải qua nhiều công đoạn tỉ mỉ. Đôi bàn tay cầm kim phải dùng lực của ngón cái và ngón trỏ để cắm, rút kim, ê ẩm nặng nhọc chẳng khác gì người gánh lúa”.
Nói về bí quyết để nón ngựa “trường tồn” cùng thời gian, ông Lan cho biết: “Tất cả các nguyên vật liệu làm nón, từ cây giang, rễ dứa rừng đến lá kè mỡ đều được lấy vào đúng mùa, tức cuối đông đầu xuân. Như thế nón sẽ bền hơn loại bình thường nhiều năm.
Mặt khác, các công đoạn làm nón phải đúng quy trình và kỹ càng. Nón được kết bằng những vành tre cật, chuốt nhỏ như tăm, đan thành 3 lớp mê sườn. Nón lá tuy giản dị ít tiền nhưng nghệ thuật làm nón phải khéo léo không thua đồ vật đắt tiền khác”.
 |
| Chiếc nón ngựa trông đẹp nhưng cầu kỳ, làm rất công phu, trải qua nhiều công đoạn tỉ mỉ. |
Theo ông Lan, người dân Bình Định vốn rất tự hào về chiếc nón ngựa nổi tiếng trong Nam ngoài Bắc, bởi từ thời Quang Trung, nón đã gắn liền với đội quân thần tốc Tây Sơn. Hiện nón ngựa Phú Gia đã trở thành mặt hàng thủ công mỹ nghệ độc đáo với nguyên vẹn cốt cách ban đầu.
Nếu như chiếc nón bài thơ của xứ Huế nổi tiếng với sự thanh lịch khi lồng trong lớp lá là hình ghép hoa lá cùng những câu thơ, câu văn; thì nón ngựa Phú Gia là loại nón mang vẻ đẹp mạnh mẽ của con nhà võ, thường được thêu hoa văn theo các đề tài “long, lân, quy, phụng”, “lưỡng long tranh châu”, “mai, lan, cúc, trúc” hoặc cảnh vật trên nang sườn nón.
Cả tháng làm chiếc nón đặc biệt
Từ cách đây hơn một tháng, ông Lan bắt tay vào làm một chiếc nón ngựa đặc biệt, hiện đang trong công đoạn cuối cùng là chằm. Vì bận việc đồng áng nên ông chỉ làm vào lúc rảnh rỗi. Chiếc nón mất gấp 8 lần thời gian so với làm một chiếc nón thường, chi phí khoảng 2,5 triệu đồng. Gọi là đặc biệt, vì nón được làm theo đúng mẫu truyền thống, để trưng bày cho dân làng cùng du khách tham khảo.
Ông Lan cho biết: “Trên đỉnh nón được gắn chụp bạc hoặc đồi mồi có chạm trổ long, ly, quy, phụng. Quai nón được làm bằng những dải lụa đỏ hoặc xanh, chỗ dưới cằm có chỏm tua. Trong chiếc nón ngựa có 3 vành lớn được làm từ rễ dứa là vành cài, vành quai và vành sua. Riêng phần chóp nón gồm có 3 sòi. Phần quai nón được cắt may từ nhung hoặc the”.
 |
| Các công đoạn làm nón phải đúng quy trình và kỹ càng |
Lòng yêu quý nghề truyền thống quê mình và ước mong chiếc nón ngày càng thịnh vượng, cùng “chất xúc tác” là Nhà trưng bày sản phẩm nón ngựa Phú Gia hình thành, chính là động lực để ông Lan bắt tay làm chiếc nón ngựa đặc biệt.
Được biết, nón ngựa do cơ sở ông Lan làm ra đã được công nhận là sản phẩm công nghiệp nông thôn tiêu biểu khu vực miền Trung - Tây nguyên năm 2010.
Ông Lan hào hứng: “Đến bây giờ, đơn hàng đáng nhớ nhất của nghề làm nón đối với tôi là 10 chiếc nón ngựa, do một nữ du khách trẻ tuổi người Pháp đặt để mang về nước làm quà lưu niệm, với giá 3 triệu đồng một chiếc. Như vậy là người nước ngoài đã biết đến nón ngựa Phú Gia”.
Theo tìm hiểu, sau khi Nhà trưng bày sản phẩm nón ngựa Phú Gia hình thành, ông Lan đã được Trường Trung cấp nghề thủ công mỹ nghệ Bình Định mời làm giáo viên dạy nghề làm nón ngựa Phú Gia đầu tiên của tỉnh Bình Định, tổ chức ngay tại Nhà trưng bày, với sự tham gia của 35 học viên thuộc diện hộ nghèo trong thôn. Ông cũng đã được mời đi dự hội chợ khắp trong Nam ngoài Bắc để đại diện cho người dân Phú Gia biểu diễn cách làm nón và trưng bày sản phẩm nón ngựa nổi tiếng của làng.
Ông Lê Quang Công, Phó Chủ tịch UBND xã Cát Tường, cho biết: “Nhà ông Lan thường được các công ty du lịch đưa khách về tham quan. Sản phẩm nón ngựa từ cơ sở sản xuất của ông Lan được trưng bày ở một số đình, đền thờ, bảo tàng trong tỉnh. Với chiếc nón ngựa, xã Cát Tường trở thành làng văn hóa du lịch tiêu biểu”.
Ông Công nói tiếp: “Có giai đoạn, làng nón khá đìu hiu. Thế nhưng bà con đã linh hoạt, mạnh dạn đầu tư tìm đầu ra. Cán bộ ở đây đều coi việc góp tay tôn tạo làng nghề là nhiệm vụ thường xuyên của mình. Chúng tôi luôn tìm mọi cách để hút các nguồn vốn, tìm cơ hội quảng bá cho làng nón. Quan trọng hơn, anh em chúng tôi luôn kính nể tình yêu nón ngựa của các thế hệ, tạo nên sức sống bền bỉ cho làng nghề”./.
