Có rất ít thông tin về bộ lạc này, chỉ biết rằng Ndebele thuộc một nhánh của bộ tộc lớn Nguni- chiếm đến 2/3 dân số người da đen ở Nam Phi.
Chiến binh dũng mãnh
Có nghiên cứu cho rằng những người Ndebele đã di cư từ Natal đến vùng Transvaal phía Bắc sông Vaal, sau đó định cư gần Pretoria vào thế kỷ 16. Sự kình địch giữa các gia đình là nguyên nhân dẫn đến một nhóm người Ndebele di chuyển xa hơn về phía Bắc đến sinh sống ở Zimbabwe và Nam Phi ngày nay.
Được biết, vốn dĩ họ là các chiến binh dũng mãnh nay đây mai đó, sống tạm trong các lều cỏ, thường xuyên đi chinh phục các thủ lĩnh của bộ lạc khác, sau đó đồng hóa họ vào xã hội Nedbele. Tuy nhiên vì một trận chiến ác liệt giữa thế kỷ 18 với bộc lạc Voortrekker hay còn được biết đến là người Boer (thuộc thành phố Pretoria ở Nam Phi), người Nedbele thua thảm hại. Chính vì sống trong tình cảnh bị đàn áp mà những người Ndebele đã bắt đầu sáng tạo và sử dụng các ký tự đặc biệt để giao tiếp bí mật trong cộng đồng của mình. Người Boer không thể hiểu được những ký tự này có ý nghĩa như thế nào nên họ coi đó như một kiểu trang trí vô hại và vẫn cho phép người Ndebele tiếp tục sử dụng.
Cũng chính từ đó người Ndebele hình thành nên những nét văn hóa sinh hoạt độc đáo như kết hôn chéo và sự trao đổi giữa các nền văn hóa với các bộ lạc khác. Ngoài ra, nghệ thuật xây dựng và trang trí nhà cửa cũng là một phần sản phẩm của các mối quan hệ này. Nó không chỉ để ở mà còn truyền đạt thông điệp về cái đẹp, sức sống và nguyện vọng bảo lưu văn hóa lâu đời của bộ tộc.
 |
| Những ngôi nhà đầy màu sắc của bộ lạc Ndebele |
Phụ nữ là nghệ sĩ
Người dân Ndebele nổi tiếng vì những tài năng nghệ thuật của họ. Nhìn bộ trang phục rực rỡ màu sắc với những họa tiết lạ mắt mà người phụ nữ Ndebele khoác trên người có thể thấy được sự sáng tạo trong nghệ thuật được thể hiện rõ nét. Có thể nói, trang phục của người Ndebele ở Nam Phi là độc nhất ở châu Phi. Đặc biệt là nghệ thuật làm “chăn cưới” cho các cặp đôi sắp kết hôn cũng vô cùng độc đáo. Chiếc chăn sẽ do cô dâu tự tay làm ra dưới sự giám sát và hướng dẫn của những phụ nữ lớn tuổi trong gia đình hoặc những người có kinh nghiệm trong bộ tộc.
Ngoài ra, nghệ thuật kết hạt thủ công ở Ndebele cũng rất nổi tiếng. Họ đính những hạt màu sắc lên tấm vải và từ đó tạo nên một bức tranh. Họ cũng đính hạt lên quần áo hay kết hạt để tạo nên những chiếc vòng cổ, vòng tay, một chiếc bình hoa và vô vàn những đồ lưu niệm độc đáo khác nữa… Nghề truyền thống này trở thành một phần của nền văn hoá Ndebele, được các bà mẹ dạy cho con gái, thậm chí còn là nguồn thu nhập quan trọng cho phụ nữ Ndebele.
Tuy nhiên, đặc biệt nhất phải nói đến là nghệ thuật sơn vẽ nhà cửa của người Ndebele. Họ đã xây dựng và sáng tạo nên hàng loạt các ngôi nhà được trang trí bằng các họa tiết trừu tượng đầy tính nghệ thuật. Được biết về hình dạng, nhà Ndebele có hai kiểu cơ bản là hình tròn, nằm khá độc lập và ở cách xa nhau và hình chữ nhật với sân và tường bao quanh. Trên sân thường có khu tiếp khách và nấu ăn. Nhà được làm bằng gỗ, quây vách mắt cáo, đắp đất.
 |
| Những ngôi nhà đầy màu sắc của bộ lạc Ndebele |
Khi xây dựng nhà cửa, đàn ông có nhiệm vụ dựng cột, đắp tường, lợp mái; còn công việc sơn vẽ, trang trí tường nhà luôn được hoàn thành bởi phụ nữ. Một ngôi nhà sơn đẹp cho thấy phụ nữ trong ngôi nhà đó là một người vợ và người mẹ đảm đang, khéo léo; còn nhà sơ sài thì người chủ hẳn rất vụng về, lười biếng. Cũng vì thế trai tráng khi tìm vợ đều đến xem tường của mỗi ngôi nhà trong vùng, xem nhà ai đẹp hơn, ắt sẽ có người con gái đẹp, giỏi giang hơn.
Được biết, truyền thống này được tiếp nối trong các gia đình từ thế hệ này đến thế hệ khác bởi những bà mẹ. Những bé gái được bà và mẹ dạy vẽ rất cẩn thận và tỉ mỉ, cho đến tuổi cập kê có thể vẽ được hầu hết các mẫu hoa văn trên trang phục. Những cô dâu mới về nhà chồng sẽ được phần riêng cho một căn phòng sơn trắng tinh và có thể tùy ý trang trí phòng theo sở thích của mình. Đây cũng được xem là cơ hội để cô dâu thể hiện tài năng, sự khéo léo, đảm đang với gia đình nhà chồng.
Cả làng như một bảo tàng tranh kỳ thú
Được biết, những thiết kế nghệ thuật sơn tường và hình dáng biểu tượng ban đầu dựa vào hình mẫu trong nghệ thuật kết hạt của người Ndebele suốt nhiều thế kỷ. Trước khi người Pháp đem bột màu acrylic đến Nam Phi vào thập kỷ 40, những bức tường được sơn đầu tiên được người phụ nữ sử dụng chất liệu từ tự nhiên như: đất son (đỏ), đá vôi (trắng), than tro (đen), vỏ cây (xanh hoặc vàng)…. Do chất liệu tự nhiên không bám bền, nên mặt tường được trang hoàng lại theo mùa, sau khi những cơn mưa mùa hè làm trôi đi lớp bột màu tự nhiên.
Tùy nơi, tùy gia đình, mỗi nhà có những hình vẽ, màu sắc khác nhau khiến cả làng như một bảo tàng tranh kỳ thú. Đầu tiên, họ sẽ quét một lớp vôi trắng lên tường. Kế đó chia bức tường vôi thành nhiều phần hình chữ nhật hoặc vuông, mỗi phần kẻ hai đường chéo màu đen, rồi lần lượt vẽ hoa văn, họa tiết cũng màu đen, cuối cùng tô màu cho chúng gồm các gam nâu, đỏ, đen, hồng, vàng, dương, lam.
 |
| Người dân bộ lạc trong những bộ trang phục rực rỡ |
Mặc dù vẽ tay, không dùng thước và chỉ ước lượng song các hình vẽ đều rất đối xứng, thẳng hàng. Chúng nằm san sát cứ như thể những chị em song sinh khoác trên mình vô số gam màu sặc sỡ. Nhờ chúng, mỗi ngôi nhà như được mặc áo thổ cẩm và đeo vòng hạt đa dạng.
Mọi thứ của ngôi nhà từ mặt ngoài tường nhà, bên trong phòng, các gian bếp, chuồng trại, hành lang... đều được sơn vẽ. Thường phần tường sau và hai tường bên sẽ có các hình học đơn giản, nhẹ nhàng với màu đất mộc mạc, còn tường trước, hướng ra vườn, ra đường vẽ các hình cầu kỳ, sặc sỡ. Ngoài ra, trên các tường rào cũng có họa tiết trang nhã, mà thường là các hình cố định như trái tim, hoa thị, ngôi sao, con sóng, cái chùy, cái khiên, viên kim cương… được xem là các vật bảo hộ hoặc linh hồn của tổ tiên, được viền đen và tô màu tươi thắm.
Phần lớn nhà ở đây đều không có cửa sổ hoặc rất ít cửa sổ, có lẽ để dành diện tích trang trí hoặc đảm bảo sự không ngắt quãng của tranh. Thay vì cửa thật, người ta vẽ những ô cửa giả trên tường và nó thật đến mức nhiều người không thể phát hiện nổi cho đến khi lại gần.
 |
| Những con búp bê được tạo nên từ nghệ thuật kết hạt |
Vì những họa tiết, hoa văn trên những bức tưởng của người Ndebele là những ký tự đặc biệt để giao tiếp mà chỉ người dân của bộ lạc mới hiểu được. Nên khi người Ndebele nhìn vào một ngôi nhà họ có thể biết được chủ nhà có cá tính ra sao. Thậm chí, những người phụ nữ, người bà, người mẹ, người vợ còn đưa những câu chuyện của gia đình, của bản thân hay niềm vui nỗi buồn trong cuộc sống thông qua những họa tiết trang trí ngôi nhà. Có thể nói đây là nghệ thuật vô cùng sáng tạo của người Ndebele. Một hệ thống mật mã, ký hiệu riêng biệt giúp cho ngôi nhà của họ trở nên độc đáo, khác lạ và huyền bí hơn mà không một nơi nào trên thế giới có được.../.
