Nhiều công trình nghiên cứu gần đây về quá trình đô thị hoá đã đưa ra nhận xét xác đáng: Đô thị Việt Nam chỉ là loại hình liên làng và siêu làng. Trong đó, người dân vẫn có thói quen sống ở làng quê, với tính dân dã tuỳ hứng của thôn quê, vẫn là con người có kinh nghiệm sản xuất nông nghiệp là chủ yếu (trước đây trên 90% dân số Việt Nam là nông dân, nay con số đó cũng xấp xỉ trên dưới 70%). Bản chất và tính cách nông dân vẫn luôn chi phối mạnh mẽ cách hành xử của cộng đồng cư dân nơi thành thị.
Hiểu điều này sẽ dễ lý giải hơn vì sao: Với nạn kẹt xe đã trở thành nỗi "ám ảnh kinh hoàng" diễn ra hàng ngày, người dân sống ở hai đại đô thị lớn như TP Hồ Chí Minh và Hà Nội vẫn thích nghi và tồn tại được? Là bởi, truyền thống linh hoạt đã tạo cho người Việt Nam khả năng thích ứng cao, giỏi biến báo trong mọi hoàn cảnh (không được đi ô tô, xe buýt - vì kẹt, thì xuống tìm "xe ôm"; "xe ôm", xe máy bất lực thì cuốc bộ; đường đúng luật không đi được thì "len lỏi" lên vỉa hè; đường chính "tắc" thì tìm hẻm mà "thoát"… miễn là đến đích!). Tuy nhiên, mặt trái của tính linh hoạt sẽ dẫn đến hậu quả xấu: Người dân quen sống tuỳ tiện, ứng xử cảm tính, thiếu ý thức tôn trọng pháp luật… Từ đó tác động trở lại, khiến việc xây dựng văn minh đô thị vốn đã bề bộn lại càng gặp nhiều khó khăn, thách thức.
Ý thức của người dân về lối sống văn minh đô thị sau nhiều năm vẫn chưa được nâng cao, thậm chí có chiều hướng ngược lại là "nông thôn hoá thành thị", sống bằng "lệ" nhiều hơn "trọng luật". Bệnh "trên bảo dưới không nghe" - cũng là một biểu hiện mặt trái của tính linh hoạt, ngày càng trầm kha, đồng nghĩa với việc Luật mất "thiêng", có pháp luật mà dân vẫn mạnh ai nấy "lách". Thêm nữa, văn hoá nông nghiệp mạnh về truyền thống trọng tình. Nguyên tắc sống trọng tình cảm làm cho bệnh tuỳ tiện, coi thường phép nước càng trở nên trầm trọng hơn. Từ đó tạo ra hệ quả xấu là bệnh cả nể, thiếu kiên quyết, dẫn đến vi phạm luật mà vẫn như "lẽ thường tình", vẫn "thoát".
Muốn thay đổi thói quen ứng xử của người dân thì trước hết các nhà quản lý, lãnh đạo cần xác định việc xây dựng nếp sống văn minh đô thị phải là một cuộc hành trình dài lâu, bền bỉ. Những truyền thống văn hoá lâu bền muốn điều chỉnh và thay đổi phải có khoảng thời gian đủ dài và rộng, để các mô hình ứng xử cũ không còn thích hợp bị phá vỡ, thay thế vào đó là những phương thức ứng xử mới phù hợp hơn với quá trình vận động và phát triển của đất nước. Quan trọng là nhận thức ấy phải được thể hiện thống nhất giữa các nhà lãnh đạo. Nếu cứ mỗi năm lại đề ra một "tiêu điểm" mới, một phong trào mới, những yếu tố tích cực vừa gieo trồng, chưa kịp chăm sóc vun xới cho sâu rễ bền gốc, cây còn non nớt, èo uột... đã vội vàng cày xới gieo hạt trên luống đất khác, thì dù tốn kém sức người, sức của cho nhân công, giống má, cây trồng đến mấy, cũng khó hy vọng có được những vụ mùa bội thu./.
N.Lý
