Chỉ ít lâu sau khi tới Nhật Bản theo thị thực thực tập sinh kỹ thuật, cuối năm ngoái, một cô gái trẻ người Việt Nam phát hiện mình có thai. Lúc này, cô gái đứng trước 2 lựa chọn: phá thai hoặc quay về Việt Nam. Cả 2 lựa chọn đều vô cùng khó khăn với cô gái. Tất nhiên, cô không muốn bỏ đứa con của mình. Nhưng, nếu về nhà, cô sẽ không có tiền để trả khoản nợ 10.000 USD mà cô đã vay mượn để trả cho công ty tuyển dụng lao động.
“Cô ấy cần ở lại để trả nợ”, ông Shiro Sasaki - Tổng thư ký Liên minh Công nhân Zentoitsu – kể lại và cho biết thêm rằng tình trạng này khá phổ biến. Theo ông Futaba Ishizuka – một nhà nghiên cứu tại Viện kinh tế phát triển của Nhật, ở Việt Nam, tỉ lệ người trẻ có bằng cấp nhưng thất nghiệp vẫn ở mức cao nên có rất nhiều người trẻ muốn ra nước ngoài làm việc. Nhiều lao động trẻ Việt Nam đã sang Nhật với hy vọng có được mức lương cao hơn, chấp nhận gánh trên vai gánh nặng nợ nần.
Chương trình thực tập sinh kỹ thuật được biết đến rộng rãi như cánh cửa hậu để các công nhân tới làm việc tại Nhật. Tuy nhiên, thời gian qua đã có nhiều thông tin về tình trạng lạm dụng lao động, như trả lương thấp hoặc không trả lương, làm việc ngoài giờ, bạo lực và cả lạm dụng tình dục. Tại Việt Nam những công ty tuyển mộ vô đạo đức, lợi dụng nhu cầu công việc này để trục lợi, thu phí cao.
Theo các nhà hoạt động, học giả, đại diện các liên minh, những vấn đề trên sẽ tiếp diễn hoặc thậm chí có thể tồi tệ hơn khi Chính phủ Nhật áp dụng các quy định mới từ tháng 4 tới nhằm đối phó với tình trạng thiếu hụt lao động đang ở mức lịch sử. Những lao động Việt sẽ nằm trong nhóm đối tượng bị ảnh hưởng mạnh nhất bởi chính sách lao động mới này.
Hệ thống thực tập sinh của Nhật bắt đầu từ năm 1993, nhằm mục tiêu chuyển giao kỹ năng làm việc cho công nhân từ các nước đang phát triển. Song, những vụ việc lạm dụng lao động đã sớm được phát hiện. Vấn đề này đã trở thành tâm điểm chú ý của dư luận vào năm ngoái, khi luật mới của Nhật Bản còn đang ở giai đoạn tranh cãi.
Trong số các trường hợp lạm dụng gây chú ý nhất có việc 4 công ty sử dụng thực tập sinh tới làm việc khử nhiễm tại các khu vực bị bức xạ ảnh hưởng ở Fukishima sau thảm họa hạt nhân năm 2011. 2 trong số các công ty này sau đó đã bị cáo buộc trả lương không phù hợp và bị cấm nhận thực tập sinh trong vòng 5 năm. Những công ty còn lại cũng đã bị Bộ tư pháp Nhật Bản cảnh báo.
Theo một khảo sát của Bộ lao động Nhật Bản được công bố hồi tháng 6/2018, hơn 70% người sử dụng thực tập sinh đã vi phạm các quy định về lao động, trong đó các vấn đề làm việc quá giờ và an toàn là phổ biến nhất. Các vi phạm kiểu này ở người sử dụng lao động nói chung chiếm 66%.
Năm 2017, Tổ chức hoạt động vì đào tạo kỹ thuật cho thực tập sinh (OTIT) đã được thành lập. Trong tháng này, OTIT đã ra văn bản nhắc nhở các công ty rằng các thực tập sinh là những người lao động thuộc đối tượng áp dụng của Luật Lao động Nhật Bản. OTIT đặc biệt cấm hành vi đối xử thiếu công bằng với công nhân mang thai.
Tuy nhiên, các chuyên gia cho rằng, những điều kiện khắc nghiệt đã dẫn tới tình trạng hơn 7.000 thực tập sinh bỏ việc trong năm 2017. Phần lớn lý do nằm ở chỗ họ bị “hẫng” vì lời hứa lương bổng hoặc giấy tờ do những người môi giới đưa ra. Gần một nửa những người đã bỏ việc là người Việt Nam. Vì những thực tập sinh không được phép đổi công ty nên việc bỏ việc cũng đồng nghĩa với việc họ không còn tình trạng thị thực. Vì còn nợ tiền nên nhiều người đã buộc phải tìm tới “chợ đen” để kiếm việc làm.
Theo giới chức Nhật Bản, kể từ ngày 1/4 tới, cơ quan quản lý xuất nhập cảnh của nước này sẽ giám sát người lao động nước ngoài mới; Cục di trú của Bộ Lao động Nhật Bản sẽ trở thành một cơ quan riêng với quyền hạn lớn hơn. Hôm 15/3 vừa qua, Bộ Tư pháp Nhật đã ban hành các quy định mới, trong đó có yêu cầu các doanh nghiệp phải trả lương cho lao động nước ngoài ngang bằng với lao động Nhật Bản. Tuy nhiên, ông Sasaki cho rằng mối quan tâm lớn nhất của cơ quan này là tình trạng cư trú chứ không phải vấn đề điều kiện lao động.
Hiện nay, một số công ty của Nhật Bản đã cảnh giác với nguy cơ mất nhà đầu tư nếu họ hoặc đơn vị cung cấp lao động cho họ vi phạm quyền lợi của công nhân. Nhưng việc vội vã thực thi luật mới cũng khiến chính quyền địa phương lo ngại có thể gây ra tình trạng người lao động nước ngoài không được hỗ trợ đầy đủ. “Nếu không có một khuôn khổ thích hợp để tiếp nhận người lao động nước ngoài mà chỉ coi họ là giải pháp để bù đắp sự thiếu hụt lao động trong nước thì chắc chắn sẽ có những vấn đề lớn”, Thống đốc tỉnh Kanagawa Cameron Yuji Kuroiwa nói.
Hãng tin Kyodo dẫn thông tin từ Tổ chức Dịch vụ Sinh viên Nhật Bản cho biết, trường Đại học phúc lợi xã hội Tokyo hôm tuần trước cho biết họ đã mất liên lạc với khoảng 700 trong số khoảng 2.600 người nước ngoài đang theo học tại cơ sở Oji ở phường Kita, Tokyo. Các sinh viên đã được ghi danh là theo diện nghiên cứu sinh cư trú với visa du học cho năm học hiện tại sẽ kết thúc vào cuối tháng này. Theo văn phòng của trường, trong số những sinh viên bị mất liên lạc có người Việt Nam. Những người này đã bị xóa khỏi danh sách sinh viên của trường. Nhiều người trong số này đã quá hạn thị thực, khiến chính phủ Nhật Bản phải mở cuộc điều tra về vụ việc.
