Mô hình tổ chức nhà nước lý tưởng
Nhà nước pháp quyền có nguồn gốc từ những tư tưởng pháp trị của các nhà tư tưởng cổ đại như Platon, Aristotle, Cicero... Một số ý kiến cho rằng nhà nước pháp quyền đầu tiên là nhà nước Athens cổ đại, tồn tại từ thế kỷ VIII TCN đến thế kỷ IV TCN. Nhà nước Athens có một hệ thống pháp luật hoàn chỉnh, được xây dựng dựa trên nguyên tắc dân chủ. Mọi công dân Athens đều có quyền tham gia xây dựng pháp luật và giám sát hoạt động của các cơ quan nhà nước.
Một số ý kiến khác cho rằng nhà nước pháp quyền đầu tiên là nhà nước La Mã cổ đại, tồn tại từ thế kỷ VIII TCN đến thế kỷ V SCN. Nhà nước La Mã có một hệ thống pháp luật phát triển, được xây dựng dựa trên nguyên tắc phân quyền. Các cơ quan nhà nước hoạt động theo pháp luật và chịu sự kiểm soát của các cơ quan khác. Một số ý kiến khác lại cho rằng nhà nước pháp quyền đầu tiên là nhà nước Anh, tồn tại từ thế kỷ XII đến nay. Nhà nước Anh có hệ thống pháp luật dựa trên nguyên tắc án lệ, quyền lực nhà nước được phân chia giữa vua, nghị viện và tòa án.
Có lẽ, khó có một câu trả lời chính xác cho câu hỏi nhà nước nào được coi là nhà nước pháp quyền đầu tiên trên thế giới. Các ý kiến khác nhau đều dựa trên những tiêu chí khác nhau để xác định nhà nước pháp quyền. Tuy nhiên, có thể thấy rằng, các nhà nước cổ đại như Athens, La Mã và Anh đều có những đặc điểm của nhà nước pháp quyền, như pháp luật là tối thượng; quyền lực bị phân chia; các quyền tự nhiên của con người được tôn trọng… Những đặc điểm này đã góp phần tạo nên những tiền đề cho sự phát triển của nhà nước pháp quyền trong thời hiện đại.
Những nét đặc trưng cơ bản nhất của một nhà nước pháp quyền hiện đại là: pháp luật là tối thượng, mọi hoạt động của nhà nước và công dân đều phải tuân theo pháp luật; chủ quyền thuộc về Nhân dân; quyền lực được phân công và kiểm soát; quyền con người, quyền công dân được bảo đảm; hệ thống pháp luật đồng bộ, thống nhất, công khai, minh bạch; ý thức pháp luật của người dân được nâng cao…
Thực tiễn sinh động của Việt Nam
 |
Hội nghị Trung ương 6 Khóa XIII đã thống nhất ban hành Nghị quyết số 27-NQ/TW về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam trong giai đoạn mới. Ảnh: TTXVN. |
Những nét đặc trưng cơ bản nói trên thể hiện bản chất, đặc điểm của nhà nước pháp quyền hiện đại. Tuy nhiên, những đặc điểm nói trên lại được thể hiện khá khác nhau ở các nước khác nhau. Hình thành nên sự đa dạng của các mô hình nhà nước pháp quyền trên thế giới. Chúng có thể được phân loại thành các nhóm chính sau:
Mô hình nhà nước pháp quyền theo chế độ dân chủ tư sản. Đây là mô hình nhà nước pháp quyền phổ biến nhất trên thế giới, được xây dựng dựa trên nguyên tắc tam quyền phân lập, quyền lực nhà nước được phân chia giữa lập pháp, hành pháp và tư pháp.
Mô hình nhà nước pháp quyền theo chế độ xã hội chủ nghĩa. Mô hình này được xây dựng dựa trên nguyên tắc tập trung dân chủ, quyền lực nhà nước tập trung ở cơ quan đại diện của nhân dân, tức là Quốc hội. Quốc hội có quyền lập ra pháp luật, quyết định các vấn đề quan trọng của đất nước, giám sát hoạt động của các cơ quan nhà nước khác.
Mô hình nhà nước pháp quyền theo chế độ quân chủ lập hiến. Mô hình này được xây dựng dựa trên nguyên tắc tam quyền phân lập, nhưng quyền lực nhà nước được phân chia không hoàn toàn độc lập, có sự phối hợp giữa các cơ quan nhà nước. Trong mô hình này, vua là người đứng đầu nhà nước, có quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp. Tuy nhiên, quyền lực của vua bị giới hạn bởi pháp luật và bởi Quốc hội.
Mô hình nhà nước pháp quyền theo chế độ Hồi giáo. Mô hình này được xây dựng dựa trên nguyên tắc pháp quyền Hồi giáo, quyền lực nhà nước được phân chia giữa các cơ quan nhà nước, nhưng có sự ảnh hưởng của đạo Hồi. Trong mô hình này, pháp luật Hồi giáo là nguồn luật cơ bản của nhà nước.
Ngoài ra, còn có một số mô hình nhà nước pháp quyền khác, như mô hình nhà nước pháp quyền theo chế độ cộng hòa, mô hình nhà nước pháp quyền theo chế độ liên bang...
Mô hình nhà nước pháp quyền của Việt Nam chúng ta là sự kết hợp thành tựu của thế giới với thực tiễn sinh động của Việt Nam, với điều kiện lịch sử, văn hóa và hệ thống giá trị của Việt Nam. Nghị quyết 27-NQ/TW của Đảng ta về việc tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã thể hiện rất rõ điều này.
Cụ thể, chúng ta phấn đấu hoàn thiện “Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân, do Ðảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo; có hệ thống pháp luật hoàn thiện, được thực hiện nghiêm minh, nhất quán; thượng tôn Hiến pháp và pháp luật, tôn trọng, bảo đảm, bảo vệ hiệu quả quyền con người, quyền công dân; quyền lực nhà nước là thống nhất, được phân công rành mạch, phối hợp chặt chẽ, kiểm soát hiệu quả; nền hành chính, tư pháp chuyên nghiệp, pháp quyền, hiện đại; bộ máy nhà nước tinh gọn, trong sạch, hoạt động hiệu lực, hiệu quả; đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức có đủ phẩm chất, năng lực, thực sự chuyên nghiệp, liêm chính…”.
Ngày nay, nhà nước pháp quyền được coi là mô hình tổ chức nhà nước lý tưởng mà các nước trên thế giới đều hướng tới. Đây là mô hình nhà nước bảo đảm cho sự phát triển bền vững của xã hội, tạo điều kiện cho mọi người dân được hưởng một cuộc sống tự do, hạnh phúc.
