Đó là bờ xe nước sông Trà - công trình cung cấp nước tưới cho sản xuất nông nghiệp và được coi là biểu tượng của tỉnh Quảng Ngãi trong những năm giữa thế kỷ XX. Bờ xe nước hiện được thay thế bằng những công trình thủy lợi hiện đại gần 30 năm nay.
Níu giữ hồn xưa
Sinh ra và lớn lên bên bờ sông Trà, trong ký ức của ông Quýt, bờ xe nước quen thuộc như hơi thở nên khi bị xóa bỏ, ông cảm thấy hụt hẫng, tiếc nuối vô cùng. Chính vì vậy, ngày ngày ông lặng lẽ phục dựng lại mô hình những bánh xe nước - dấu tích xưa bên dòng sông Trà. Ông bảo, thông qua hình ảnh bánh xe nước được ông làm bằng chất liệu tre, nan quê nhà, có thể truyền lửa đến thế hệ con cháu về sự cần cù, vượt qua gian khó của những thế hệ cha ông thuở trước. Họ đã chế ngự được thiên nhiên khắc nghiệt để sản xuất trồng trọt, mưu sinh trên mảnh đất quê hương.
 |
| Ngày ngày, ông Quýt lặng lẽ phục dựng lại mô hình bờ xe nước sông Trà |
Để làm được bờ xe nước khoảng 10 - 12 bánh, thuở xưa thế hệ cha ông phải tốn nhiều công sức tìm đốn tre già, gọt mắt, cắt khúc rồi mang đi ngâm dưới nước suốt 6 tháng liền. Sau đó, tre được vớt lên phơi khô rồi chẻ nhỏ với nhiều kích cỡ để làm bánh xe. Người thợ dùng các loại dây rừng để buộc néo các bánh xe lại với nhau tạo guồng quay cho đồng bộ để đưa nước từ sông lên đồng ruộng. Mỗi bờ xe nước có khoảng 10 - 12 bánh xe, cao 12m, dài 20m. Bắt đầu mùa lũ hàng năm, bờ xe nước được tháo dỡ đưa lên bờ để vừa tu sửa vừa tránh bị lũ cuốn trôi. Qua mùa lũ, bờ xe nước tiếp tục được đưa xuống sông để cung cấp nước tưới cho sản xuất nông nghiệp.
Việc làm bờ xe không khó, mà cái khó nhất là chọn được địa điểm và xây dựng bờ cừ. Bờ cừ phải xây theo hình chữ V, làm sao nước được dẫn dồn về một chỗ hẹp để tạo dòng chảy mạnh. Ngay tại điểm nước chảy mạnh sẽ đặt bờ xe. Xung quanh mỗi bánh xe được buộc hàng trăm ống tre, đặt nghiêng một góc, sao cho khi bánh xe quay xuống nước, các ống tre này đong đầy nước. Lực chảy của nước do việc đắp bờ cừ sẽ đẩy bánh xe tiếp tục quay tròn, đưa ống nước lên cao và trút ra máng, dẫn nước đến đồng ruộng.
 |
| Ông Quýt tỉ mẩn trong từng chi tiết dù nhỏ nhất |
Đó là thực tế xưa kia, còn bây giờ, ông Quýt làm những mô hình bờ xe nước thu nhỏ, chủ yếu có đường kính từ 2 - 4m, mỗi bờ xe có từ 2 - 4 bánh. Đối tượng mà ông hướng đến khi làm mô hình bờ xe nước thu nhỏ này là các khu du lịch, nhà hàng, khách sạn, quán cà phê… vì những nơi này thường cần những thứ độc, lạ để trang trí. Trước đây, các vật liệu chưa có nên phần lớn bờ xe được buộc bằng dây rừng. Còn bây giờ, ông làm mô hình thì bằng dây kẽm, dây đồng, cước để kết các chi tiết bằng tre của bánh xe nước lại với nhau, rồi phủ thêm lớp sơn bên ngoài nhằm tăng tuổi thọ.
“Công đoạn khó nhất khi làm một bánh xe nước là làm bánh cho cân bằng để khi vận hành không bị lỗi, quay vòng được trơn tru. Nếu sai kỹ thuật thì các bánh xe nước sẽ không thể hoạt động được. Mô hình bờ xe nước lớn nhất mà tôi làm đang đặt trong một khu du lịch ở xã Nghĩa Thuận, huyện Tư Nghĩa. Bờ xe này có đường kính hơn 6m và hiện là bờ xe lớn nhất tỉnh Quảng Ngãi. Tôi làm cái nhỏ nhất cũng mất gần nửa tháng mới xong. Vậy nên có người mua thì có thu nhập, mà không có người mua thì để ngắm cũng vui. Mục đích chính khi tôi làm mô hình bờ xe nước thu nhỏ này là muốn lưu giữ lại hình ảnh một thời của bờ xe nước trên sông Trà, chứ không phải vì kinh tế”, ông Quýt cho biết.
Nỗi lo thất truyền
Guồng xe nước đầu tiên ở tỉnh Quảng Ngãi được lắp đặt trên sông Vệ, sau đó lan rộng ra sông Trà và tồn tại hàng trăm năm sau đó. Bờ xe nước là biểu tượng của tỉnh Quảng Ngãi khi xưa, thể hiện sức sáng tạo vô hạn của cộng đồng dân cư gắn liền với nông nghiệp.
“Ở Quảng Ngãi, xe nước là giải pháp thủy lợi đặc biệt quan trọng. Trên sông Vệ và sông Trà từng có không dưới 114 bờ xe nước... Đầu mùa hè đến giữa mùa thu bờ xe nước vận hành. Nước sông dâng lên 40 - 50cm, chảy vào các kênh mương hai bên bờ, rồi tự chảy hoặc bằng gầu sòng, gầu giai, xe lùa đến hàng ngàn mẫu ruộng mùa hè khát nước”, trích sách “Quảng Ngãi tỉnh chí” của tác giả Nguyễn Bá Trác.
 |
| Hình ảnh bánh xe nước sông Trà xưa kia |
Ông Cao Văn Chư - Phó Giám đốc Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh Quảng Ngãi cho biết, một thời, từ Bắc vào Nam đều có guồng xe nước, nhưng khi nhắc đến nó người ta nghĩ ngay đến Quảng Ngãi, bởi nơi đây có số lượng công trình nhiều, quy mô lớn tập trung ở sông Vệ và sông Trà. Điểm khác biệt lớn giữa bờ xe nước ở tỉnh Quảng Ngãi với những nơi khác là ở số bánh xe. Nếu ngoài Bắc chỉ có một thì ở Quảng Ngãi có đến 10 - 12 bánh. Kiến trúc này được đánh giá rất cao và được một công sứ người Pháp nghiên cứu, làm hẳn một chuyên đề về nó nên người Quảng Ngãi rất tự hào.
“Gần 30 năm qua, không còn hình ảnh bờ xe nước trên các con sông ở tỉnh Quảng Ngãi, nhưng ngay bên dòng sông Trà vẫn còn đó ông Mai Văn Quýt ngày ngày miệt mài dựng lại hình ảnh bờ xe nước. Ông đã góp phần không nhỏ vào công cuộc bảo tồn tinh hoa văn hóa truyền thống”, ông Chư nói.
Dù vậy, hiện nay, nỗi lo lớn nhất khiến ông Quýt luôn suy nghĩ là không có người kế tục. Ông sợ sau này những bánh xe nước dù là mô hình nhưng sẽ bị thất truyền. Ông vẫn thường tâm sự với thế hệ con cháu rằng, đây là cái hồn, ký ức của cha ông để lại. Khi làm, ông dồn hết tình cảm vào những thớ tre, tạo ra bờ xe nước có hồn hơn để người đời được chiêm ngưỡng, để những giá trị truyền thống mãi trường tồn theo năm tháng, minh chứng cho những ký ức đẹp, đầy tự hào của người dân xứ Quảng.
