 |
| Bà Sơn đan võng bằng cả sự tỉ mỉ, cần mẫn và tình yêu chất chứa trong từng đường se, múi đan. |
Truyền nhân cuối cùng nghề đan võng
Đến với Cù Lao Chàm, khách muốn hỏi mua võng ngô đồng trứ danh đều được người dân địa phương chỉ đến gặp bà Lê Thị Kề (xã Tân Hiệp, thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam), người cuối cùng còn theo đuổi nghề đan võng truyền thống ở xứ này.
Với nụ cười hiền hậu, bà Kề cho biết: “Khoảng 20 tuổi, tôi đã được mẹ dạy cho đan võng. Vậy mà phải vài năm sau, tôi mới đan thành thạo được võng ngô đồng”. Vừa nói, bà vừa thoăn thoắt se từng sợi dây ngô một cách thuần thục và kỳ công. Những sợi ngô đồng mỏng se vào nhau, qua bàn tay khéo léo và cần mẫn của bà, được kết nối thành những mắt võng đều tăm tắp, bền chặt. Bà cho biết, để đan một cái võng ngô đồng, có khi phải ngồi miệt mài cả ngày và mất gần hai tháng kì công mới hoàn thành.
Bà Kề thường đan hai loại võng là võng bốn và võng sáu. Võng bốn tức khoảng cách giữa hai múi là 4 dây, còn võng sáu là 6 dây. Võng sáu có chiều ngang và chiều dài lớn hơn võng bốn. Một cái võng bốn có giá khoảng 2,5 triệu đồng. Trong khi đó, võng sáu khoảng hơn 3 triệu. Võng đan chủ yếu bán cho khách du lịch. Bà Kề bảo, chẳng nhớ nổi mình đã đan bao nhiêu chiếc võng trong đời và đã bán cho bao nhiêu người. Những chiếc võng ngô đồng của bà được khách mua không chỉ vì nhu cầu sử dụng mà đó là một thú vui muốn tìm một nét văn hóa mộc mạc, dân dã của vùng đất này.
Nhiều người mua về để làm quà tặng cho những người lớn tuổi, thể hiện chút lòng con cháu, cũng là để hồi tưởng lại thời thơ ấu nằm trong lòng võng những trưa hè rồi thiêm thiếp tự lúc nào trong không gian cổ tích được tái hiện qua giọng kể của các bà, các mẹ. Tiếng võng kẽo kịt cùng với tiếng hát ru êm đềm miên man đưa họ vào giấc ngủ yên bình. Nay họ muốn nhờ chiếc võng làm nhịp cầu thân tình trở về nằm trong giấc mộng quê hương thuở ấu thơ.
Võng ngô đồng không phải là thứ võng thông thường. Nó đặc biệt ở chỗ được làm từ sợi của thân cây ngô đồng chỉ mọc ở trên những mỏm núi cao hay vách đá cheo leo. Mặc cho gió to, bão lớn, rễ cây vẫn bám chặt vào đá, thân cây luôn dẻo dai, vươn thẳng mình như thách thức với sự khắc nghiệt của đại dương. Ngô đồng còn là một loài cây đẹp và không kém phần lãng mạn. Khoảng từ cuối tháng 8 đến đầu tháng 9, khi gió đảo đã trút đi hết những chiếc lá cuối cùng để lại trơ trọi cành, cũng là lúc cây đâm chồi, nở rực một màu hoa đỏ tràn ngập Cù Lao.
 |
| Cây ngô đồng dẻo dai đang mùa đâm chồi, nở hoa đỏ thắm. |
Để đốn, chọn cây ngô đồng và tước được manh đồng để làm võng đòi hỏi rất kì công. Sẽ không đan được võng nếu không biết cách đốn và chọn cây ngô đồng. Muốn đan được võng phải đốn cây ngô đồng còn non khoảng bằng nửa cổ tay của người trưởng thành, không được to hoặc nhỏ quá để đủ độ dai và bền. Không nên chọn cây lớn và già vì khi tước lấy manh đồng sẽ bị xơ, tưa và đứt thành từng khúc. Cây ngô đồng được đốn về sẽ được đập ra rồi dùng tay tước lớp vỏ cứng đã mục lấy lớp xơ màu trắng đục, gọi là manh đồng.
Sau đó, những sợi manh đồng sẽ được ngâm trong nước tù khoảng vài ngày rồi mang đi giặt cho sạch và trắng rồi đem ra phơi nắng thật khô, đến khi chuyển thành màu trắng ngà tinh mới, có độ óng là lúc xơ đã sẵn sàng để đan võng. Chỉ mỗi công đoạn chuẩn bị nguyên liệu đủ cho một chiếc võng đã thật kỳ công, tỉ mẩn. Vậy mà không biết bao nhiêu chiếc võng ngô đồng đã được thành hình, được bao du khách nước ngoài mang về xứ họ như là một món quà đặc biệt của Cù Lao Chàm từ đất nước Việt Nam xinh đẹp, thấm đẫm văn hóa truyền thống.
Mai này sẽ còn ai đan võng ngô đồng?
Bà Kề chia sẻ: “Nghề đan võng khó và phức tạp hơn đan lưới, rổ hay thúng rất nhiều. Nhiều người đan được võng, chắc chắn sẽ đan lưới, rổ hoặc thúng rất dễ dàng. Nhưng biết đan những loại đó thì chưa chắc đã đan được võng”.
 |
| Bà đưa đôi tay già nua thoăn thoắt, khéo léo đan từng sợi dây ngô đồng một cách cần mẫn và kì công. |
Đan võng rất khó, nó đòi hỏi sự khéo léo, tỉ mỉ, kiên trì và quan trọng hơn cả là tình yêu chất chứa trong từng đường se, múi đan. Người đan phải miệt mài ngồi nhiều giờ liền mỗi ngày, cẩn thận se lại thành những múi, rồi bện lại thành nhiều đốt. Một cái võng ngô đồng gồm có hai đầu võng.
Điểm đầu tiên và khó nhất là đan cái đầu thứ nhất. Bởi vì từ một sợi dây ngô đồng phải thắt được một múi. Đầu lưới được đan dễ hơn vì có cái cự, còn điểm đầu tiên khi đan đầu võng phải tự làm. Cái đầu võng thứ hai dễ hơn vì chỉ cần để dư múi ra rồi thắt con tít. Để cột được đầu võng, ta phải đan chiều dài khoảng mười mấy múi lẻ. Không được để múi chẵn vì sẽ không có cái tì dư ra để cột thành đầu võng. Cho nên, học đan võng ngô đồng không hề đơn giản. Nó đòi hỏi người học phải kiên trì nhìn cách đan mà nhớ chứ bày chỉ thì rất khó.
Muốn học đan võng thì đầu tiên phải học cách se dây. Dây phải se cho đều vì nếu không đều mà dây nhỏ, dây to thì sẽ bị leo dây. Khi se dây thành thạo thì mới có thể học điểm khó nhất đó là đan đầu võng. Cuối cùng là đan múi rồi đan bìa. Chính vì vậy, để đan xong một cái võng phải mất gần hai tháng ròng rã.
Những vết chai sần và sự nghiệt ngã của thời gian hằn in trên đôi bàn tay nhăn nheo của bà Kề. Ẩn chứa trong đó cả một sự cố gắng, niềm yêu thích, như một cái nghiệp đeo đuổi cả cuộc đời của bà. Nhưng điều làm bà trăn trở không phải sự vất vả, cực nhọc khi làm võng, mà bà sợ một ngày nào đó cái nghề độc đáo này sẽ biến mất khi không có ai kế thừa.
Bà Kề nói rằng: “Trước đây, ở đảo có rất nhiều người đan và nằm trên võng ngô đồng, nhưng bây giờ thì rất ít. Vì những người đan võng trước kia nay đã già và mất đi nên con cháu không được học và không biết đan. Hiện giờ, trên đảo chỉ có vài người còn đan võng nhưng đều già hết rồi. Đã mấy chục năm nay, cũng có người theo đuổi nghề này nhưng chỉ được một vài năm rồi thôi, vì không đủ kiên nhẫn để chịu nổi sự tỉ mỉ và cần mẫn”.
Người dân trên đảo Cù Lao Chàm bây giờ không mấy ai mặn mà với nghề đan võng này nữa. Bởi cù lao giờ đã là điểm du lịch phát triển. Những người phụ nữ có thêm nghề bán đồ lưu niệm cho khách du lịch, đàn ông trai tráng thì đi biển, thế nên chẳng còn ai ngày ngày lên núi chặt ngô đồng về đan võng nữa.
Một ngày nào đó sẽ không còn thấy những sợi ngô đồng phơi trên khoảnh sân nhỏ rực nắng vàng. Và cũng sẽ chấm dứt luôn cái nghề dân dã độc đáo này trong sự ngẩn ngơ tiếc nuối. Những nhánh ngô đồng đang mùa nở hoa đỏ thắm, sẽ thao thức lắm trong nỗi đợi trông cánh tay người đan võng. Mai này sẽ còn ai đan võng ngô đồng?
