Nghệ nhân mòn mỏi chờ xét tặng danh hiệu

Mới đây, Bộ VHTT&DL cho biết, việc xét tặng danh hiệu sẽ bị ngừng cho đến khi Luật Thi đua - Khen thưởng (sửa đổi) được thông qua khiến dư luận xôn xao. Điều này cũng đồng nghĩa với việc xét tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân (NNND), Nghệ nhân Ưu tú (NNƯT) sẽ tiếp tục bị trì hoãn…

Các nghệ nhân dân gian

Họ có kịp chờ nữa không?

Nói đến di sản văn hóa phi vật thể là nói đến nghệ nhân, bởi các nghệ nhân là người nắm giữ, trao truyền các di sản văn hóa phi vật thể cho các thế hệ sau. Trong khi các nghệ nhân dân gian - những “báu vật nhân văn sống” của Việt Nam, người đã ra đi mãi mãi, người thì đang sống những ngày tháng cuối cùng…

Để đưa ca trù ra thế giới và được công nhận di sản văn hóa phi vật thể UNESCO có sự đóng góp không nhỏ của những nghệ nhân dân gian cuối cùng. Đó là hai nghệ nhân Phan Thị Mơn (nghệ nhân ca trù Cổ Đạm, Hà Tĩnh) và Nguyễn Thị Kim (nghệ nhân ca trù Thanh Hóa). Thế nhưng, cả 2 nghệ nhân này đều đã  ra đi mãi mãi  mà không hề được hưởng chế độ đãi ngộ nào.

Và rồi gần đây nhất, nghệ nhân Hà Thị Cầu - “người hát xẩm cuối cùng của thế kỷ 20”, kho dữ liệu sống về xẩm của Việt Nam cũng đã ra đi mà chưa được hưởng một sự hỗ trợ nào. Hiện chúng ta còn nhiều nghệ nhân nổi tiếng như nghệ nhân ca trù Nguyễn Thị Chúc, nghệ nhân đàn đáy Nguyễn Phú Đẹ… đều đã cao niên, không biết liệu họ có thể chờ được đến khi có chính sách đãi ngộ hay không.

Cho đến nay, chưa có một con số thống kê đầy đủ nào về việc có bao nhiêu nghệ nhân - những “báu vật sống” đã qua đời, bởi hầu hết các nghệ nhân đều sống lặng lẽ ở quê nhà. Họ phải mưu sinh bằng đủ thứ công việc đồng áng hàng ngày, nhiều người trong số họ đã ra đi trong lặng lẽ.

Thống kê của Sở VH, TT&DL Phú Thọ, đến hết năm 2012, Phú Thọ có 39 nghệ nhân hát Xoan được Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam và Chủ tịch UBND tỉnh Phú Thọ phong tặng danh hiệu nghệ nhân, nhưng đến nay 7 người đã mất, 10 người không còn khả năng truyền dạy.

Những nghệ nhân hát Xoan chưa được phong tặng có 37 người, thì 3 người đã mất, 17 người không còn khả năng truyền dạy. Trong số những nghệ nhân còn khả năng trình diễn và truyền dạy, rất nhiều người đã ở tuổi 70-80…

Lý giả về sự trì hoãn, bà Nguyễn Thị Kim Dung, Trưởng phòng quản lý di sản phi vật thể, Cục Di sản văn hóa (Bộ VHTT&DL) cho biết: “Dự thảo sửa đổi Luật Thi đua khen thưởng đang chờ Quốc hội phê duyệt vào tháng 12. Cho nên Chính phủ có văn bản yêu cầu các bộ ngành tạm dừng dự thảo Nghị định tôn vinh, phong tặng danh hiệu”.

Thực tế, một trong những khó khăn khi xây dựng thông tư là phải có căn cứ pháp lý. Luật thi đua khen thưởng chỉ áp dụng đối với nghệ nhân thuộc nghề thủ công truyền thống, do Bộ Công Thương quản lý. Nghệ nhân thuộc các lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể vì thế vô hình chung “bị đứng bên lề”. Và cuối cùng Chính phủ đồng ý để Bộ VHTT&DL soạn thảo Nghị định về xét tặng NNND, NNƯT.

Các địa phương… chủ động

Gần đây nhất, tại hội thảo lấy ý kiến cho bản dự thảo lần 3, phần lớn các đại biểu đều cho rằng, việc xét tặng danh hiệu cho nghệ nhân là không thể chậm trễ hơn được nữa và việc xét tặng cũng đừng quá cứng nhắc và hành chính hóa...

Bởi từ khi các cơ quan quản lý đặt vấn đề cần phong tặng danh hiệu cho nghệ nhân (từ năm 2003), đến lúc này đã gần 10 năm. Trong 10 năm ấy, có tới gần một nửa số nghệ nhân dân gian đã về cõi vĩnh hằng, mang theo cả một kho báu văn hóa phi vật thể của quốc gia.

Đại diện Cục Văn hóa cơ sở cho rằng: “Tôn vinh cấp Nhà nước đối với NNND, NNƯT mới phải chờ Nghị định ban hành. Nhưng về cơ bản, luật quy định địa phương có trách nhiệm bảo tồn văn hóa phi vật thể tại địa phương. Cho nên Bộ khuyến khích các tỉnh linh hoạt trong tôn vinh nghệ nhân ở địa phương, miễn sao tuân thủ pháp luật và chính sách tài chính. Đối với nghệ nhân, có chính sách càng sớm bao nhiêu càng tốt bấy nhiêu”.

Hiện Bắc Ninh và Phú Thọ là hai trong số ít tỉnh chủ động có chính sách đãi ngộ nghệ nhân. Sở VHTT&DL Bắc Ninh đã ban hành Quy chế phong tặng danh hiệu Nghệ nhân dân ca Quan họ Bắc Ninh, phong tặng danh hiệu đợt 1 cho 41 nghệ nhân có công lao trong bảo tồn và truyền dạy.

Theo đó, nghệ nhân được cấp bằng của UBND tỉnh, kèm số tiền 5 triệu đồng, được hưởng đãi ngộ hằng tháng bằng mức lương tối thiểu, hưởng bảo hiểm y tế, chế độ mai táng như cán bộ, viên chức nhà nước.

UBND tỉnh cũng phê duyệt đề án “Bảo tồn và phát huy giá trị Di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh và Ca trù giai đoạn 2011-2020” kinh phí gần 70 tỷ đồng từ ngân sách.

Không thực hiện tốt cam kết, sẽ bị tước bỏ

Theo PGS.TS Nguyễn Chí Bền, Viện trưởng Viện Văn hóa nghệ thuật Việt Nam, chương trình mục tiêu quốc gia về văn hóa có nhiều đề án, phần việc của Viện Văn hóa nghệ thuật Việt Nam là sưu tầm, bảo tồn và phát huy giá trị của các di sản văn hóa phi vật thể của 54 dân tộc Việt Nam. Trong đó, cái chúng ta cần quan tâm nhất là vấn đề về con người, chính sách với các nghệ nhân...

Ông cho biết, Việt Nam hiện có 5 di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO công nhận, gồm: Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên, Nhã nhạc cung đình Huế, Dân ca quan họ Bắc Ninh, Hội Gióng đền Phù Đổng và đền Sóc, Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương. Có 2 di sản được đưa vào danh mục cần bảo vệ khẩn cấp là Ca trù và hát Xoan.

Điều đáng nói là, trong quá trình xây dựng hồ sơ để trình UNESCO công nhận là Di sản, chúng ta đều phải cam kết có những chương trình hành động để bảo tồn và phát triển loại hình nghệ thuật được công nhận ấy, trong đó chính sách đãi ngộ nghệ nhân là một phần rất quan trọng trong các cam kết của Việt Nam với UNESCO.

Việc chậm trễ trong việc ban hành chính sách sẽ ảnh hưởng đến cam kết cũng như uy tín của chúng ta đối với quốc tế. “UNESCO có quyền công nhận và cũng có quyền tước bỏ danh hiệu. Nếu trong quá trình thực hiện, họ kiểm tra thấy các di sản của chúng ta không còn đáp ứng được yêu cầu, lúc đó họ sẽ xem xét và khả năng tước bỏ danh hiệu là hoàn toàn có thể xảy ra.

Chúng ta cần phải làm tốt việc bảo tồn phát huy giá trị các di sản đã được công nhận, cũng như đưa vào bảo vệ khẩn cấp” - PGS. TS Nguyễn Chí Bền lo ngại.

Miên Thảo