Lúc giở các hộp bài để vui thú cùng gia đình và bạn bè một ván bài, bạn có biết những chất bài (cơ, rô, chuồn/tép/nhép và bích) và hai lá joker (phăng teo) cũng như các mặt hình là đến từ đâu hay không? Khi đến thăm bảo tàng các trò đánh bài, sẽ hiểu rõ.
Không gian kiến trúc hiện đại, cách thức trình bày mô phạm, bảo tàng các trò đánh bài của Pháp nằm tại Issy-les-Moulineaux, ngoại ô phía Tây Paris (Pháp). Đây là một trong những bảo tàng hiếm hoi trên thế giới về lịch sử các quân bài.
 |
| Có những giả thuyết cho rằng nguồn gốc của trò chơi này đến từ châu Á. |
Hơn 15.000 hiện vật
Ông Gwenael Beuchet, phụ trách bảo quản di sản, cho biết bảo tàng được thành lập từ một phát hiện rất tình cờ. Ý tưởng thành lập bảo tàng bắt nguồn từ phát hiện của một cựu quản thủ bảo tàng, tên là Agnès Barbier. Bà tìm thấy trong sở lưu trữ một kho cất giữ các bộ bài do một nhà sưu tập sống tại Issy, ông Louis Chardonneret, trao tặng. Trong số này, tuy không nhiều, người ta tìm thấy một vài bộ bài khá hấp dẫn. Đặc biệt là bản khắc in bài theo mẫu vẽ Paris đầu thế kỷ XVI.
Sau đó, một cuộc triển lãm được tổ chức năm 1986. Và chính quyền thành phố, sau cuộc triển lãm, đã quyết định thành lập một bảo tàng về bộ bài chơi vào năm 1989. Bảo tàng được khánh thành vào tháng 12/1997.
Hơn 15.000 hiện vật được trưng bày tại bảo tàng, trong đó có khoảng gần 9.000 trò đánh bài, triển lãm của bảo tàng Issy-les-Moulineaux được chia thành hai không gian chính.
 |
| Một bộ bài cổ được trưng bày tại bảo tàng. |
Phần không gian thứ nhất dành để giới thiệu các bộ bài “biến tấu” (dùng cho mục đích sư phạm, quảng cáo, tuyên truyền...), các trò chơi tập thể hay những bộ bài nghệ sĩ... Tại đây, người xem không chỉ được chiêm ngưỡng những lá bài do nhiều nghệ sĩ tên tuổi thực hiện, mà còn được ngắm những vật dụng có hoa văn trang trí là những lá bài, vài bộ trang phục lấy cảm hứng từ những mẫu vẽ các lá bài, chẳng hạn như bộ trang phục tuyệt đẹp được thiết kế riêng cho dàn múa ballet Nga…
Sáng tạo nghệ thuật đã có ngay từ những ngày đầu xuất hiện trò chơi. Đó có thể là do những bộ bài này được thực hiện theo yêu cầu của giới quý tộc hay giới tiểu tư sản, những người có tiền bạc. Một trong những báu vật của bảo tàng là một lá bài được vẽ bằng tay rất khéo có từ những năm 1450.
Sự sáng tạo dồi dào đã tạo nên nét đặc trưng cho các bộ bài trong thế kỷ XIX. Có những cách sử dụng không ngờ đến: Ví dụ những lá bài hình lõa thể trong suốt chỉ có thể nhìn thấy dưới ánh đèn thật sáng; hay những lá bài để cười hay giải trí. Có thể nói, với giới nghệ sĩ, bộ bài chơi không chỉ là vật dụng tiêu khiển nữa, mà còn là một đối tượng nghệ thuật.
 |
| Bộ bài Nhật Bản. |
Nguồn gốc châu Á hay châu Âu?
Không gian thứ hai dành để nói về các kiểu loại bài trên thế giới, quy trình sản xuất, các vật dụng đi kèm với trò chơi, lịch sử xuất hiện các trò đánh bài. Theo ông Gwenael Beuchet, châu Âu và châu Á vẫn là những chiếc nôi lớn của các trò chơi này. Ở châu Á, có những nước chính như Iran, Ấn Độ, Trung Quốc, Nhật Bản... Đây là những cơ sở chính có truyền thống lâu đời sáng tạo ra các trò đánh bài mà bảo tàng giới thiệu ở đây.
Còn tại châu Âu, theo khảo cứu từ những văn bản cổ, trò đánh bài được nhắc đến lần đầu từ nửa cuối thế kỷ XIV. Những bộ bài đầu tiên có lẽ xuất hiện tại châu Âu trong những năm 1360 – 1370. Người ta cũng nhận thấy là trò chơi này xuất hiện lần đầu, đúng hơn là được đề cập đến tại Tây Ban Nha, Ý rồi sau đó được phổ biến nhanh chóng ra toàn châu Âu, như Thụy Sỹ, Pháp, Đức hay Anh Quốc.
Có một câu hỏi luôn được đặt ra và cho đến giờ các nhà nghiên cứu vẫn chưa tìm được lời giải đáp thỏa đáng: Trò chơi này thật sự bắt nguồn từ đâu? Về điểm này, ông Gwenael Beuchet cho biết giới nghiên cứu hiện vẫn còn rất mù mờ: “Bản thân những bộ bài này người ta cũng không rõ bắt nguồn từ đâu. Nhưng có một số tác giả thời kỳ đó có nói về những bộ bài đến từ các xứ sở Hồi giáo, chủ yếu là từ đế chế Mameluk, trải rộng từ Ai Cập đến Syria. Những trò đánh bài này rất có thể đến châu Âu, qua những con đường giao thương với Venise, Vienna hay Barcelona”.
 |
| Bộ bài do một người lính khắc trong Thế chiến 2. |
Nhưng cũng có những giả thuyết cho rằng nguồn gốc của trò chơi này đến từ Trung Quốc. Hiện những bộ bài cổ mà bảo tàng có được, trong bộ sưu tập các bộ bài trên thế giới, tất cả những bộ xưa nhất đều được tìm thấy ở châu Âu.
Bất kể nguồn gốc có từ đâu, nhưng khi đến châu Âu những trò chơi này đã bị biến đổi về mẫu vẽ và quy tắc chơi sao cho phù hợp văn hóa từng quốc gia, thậm chí từng vùng miền ở mỗi nước mà trò chơi này đi qua. Tại châu Âu, người ta tìm thấy nhiều biến thể khác nhau, tập trung xung quanh ba ngữ hệ chính với những biểu tượng hình mẫu đặc trưng.
Xuất hiện đầu tiên hết là ngữ hệ Latinh có các chất: Cây gậy, đồng tiền, thanh gươm và chiếc cốc (Tây Ban Nha, Ý). Tiếp đến là ngữ hệ Đức với các chất: Chuông, cơ, lá, tua (một số vùng ở Đức, ở Ý, Hungary, Cộng hòa Séc, Slovakia). Cuối cùng là ngữ hệ Pháp mà các chất như cơ, rô, chuồn/tép/nhép, bích vốn dĩ rất quen thuộc với người Việt Nam (Pháp, Bỉ, Hà Lan, các nước nói tiếng Anh, các nước Bắc Âu, một số địa phương ở Đức và Ý...).
Hình chân dung trên các lá bài có ý nghĩa gì? Bài Tây biểu tượng cho sự khác biệt về xã hội với thời kỳ Trung Cổ, đứng đầu là quân Vua (Già trong cách gọi của người Việt Nam), quân Hậu (Đầm) và Hiệp sĩ (Bồi). Điều đáng chú ý là có những cái tên gắn liền với các hình chân dung. Đó là những gương mặt dũng sĩ (nam hay nữ), được trích từ các tập sách nhân vật anh hùng trong các tiểu thuyết thời Trung cổ.
 |
| Bộ bài ngữ hệ Đức. |
Về điểm này, ông Gwenael Beuchet cho rằng ý nghĩa của các gương mặt trên các lá bài cũng không rõ ràng: “Những hình người trên các bộ bài Pháp phần đông mang tên các nhân vật như Charles, Alexandre, Cesar, Hector… chủ yếu đến từ các tiểu thuyết trung đại. Những nhân vật này được cho là trích từ bộ sưu tập các nhân vật anh hùng, những người hiệp sĩ. Nhưng có đến 12 gương mặt, rồi còn có cả quân Hậu nữa và người ta không có đủ hình ảnh các dũng sĩ trên các lá bài. Do vậy, đây có lẽ chỉ là một nguồn cảm hứng, nhưng điều này cũng chưa đủ giải thích hết tất cả”.
Rồi theo thời gian, những cái tên trên lá bài cũng thay đổi, hòa trộn giữa các nền văn hóa cho đến khi ra đời một mẫu mới vào thế kỷ XV gọi là mẫu Paris thịnh hành chủ yếu ở Paris và các vùng miền bắc nước Pháp. Và đến thế kỷ XIX, dưới triều đại Napoleon III, mẫu Paris trở thành mẫu chung phát hành ra toàn quốc và xuất khẩu ra nước ngoài. Trước khi đến Việt Nam, bộ bài Pháp xuất khẩu sang Anh. Ở đó họ cũng chơi bộ bài có các chất cơ, rô, chuồn, bích, hay như sang Bỉ, Hà Lan, phía bắc nước Đức, các nước Bắc Âu, rồi Nga nữa. Sau đó nữa thì ra toàn thế giới.
