Ông đánh gậy trông trăng – Món đồ chơi thuần Việt đêm Rằm

(PLM) -  Tết Trung thu là dịp cho trẻ con chơi đùa, rước đèn, các thành viên trong gia đình quây quần bên mâm cỗ dưới ánh trăng rằm. Đặc biệt nhớ những món đồ chơi thuần Việt xưa, từ những “con giống bột” nhỏ bé khắc sâu trong đó là tâm hồn thuần khiết của trẻ thơ, đến “ông tiến sĩ giấy” cùng “ông đánh gậy trông trăng” đã trở thành biểu tượng cho tinh thần của người dân Việt Nam.
Ông đánh gậy trông trăng – Món đồ chơi thuần Việt đêm Rằm

Hậu Ái là một làng ven đô, nằm phía Tây thành Thăng Long xưa – ngày nay thuộc xã Vân Canh, huyện Hoài Đức, ngoại thành Hà Nội, có nghề truyền thống làm hàng mã. Chính vì vậy, cứ mỗi dịp Trung thu, bên cạnh công việc chính, nhiều nhà trong làng đều làm thêm các loại đồ chơi dân gian để bán cho trẻ em như: đèn ông sao, đèn cá chép, tiến sĩ giấy,… và đặc biệt là ông đánh gậy trông trăng.

Theo nghệ nhân Nguyễn Thị Tuyết: Ông đánh gậy trông trăng được làm từ những vật liệu gần gũi như đất thó, giấy màu, tre nứa... Nhưng nếu như để làm một ông tiến sĩ giấy, người thợ phải trải qua 25 công đoạn, thì đối với “ông đánh gậy”, con số này lên đến 36.

Nghệ nhân Nguyễn Thị Tuyết chia sẻ cách làm ông đánh gậy trông trăng.
Nghệ nhân Nguyễn Thị Tuyết chia sẻ cách làm ông đánh gậy trông trăng.

Trong các công đoạn làm “ông đánh gậy”, kỳ công nhất phải kể đến công đoạn làm khuôn mặt. Mặt “ông” được làm từ đất thó - tầng đất thứ hai, ở độ sâu từ 2-3m. Đất thó dẻo, vào mùa mưa thì nở, mùa đông thì co lại. So với đất sét thông thường, đất thó mịn hơn, lúc đập sẽ nhẵn hơn, và phơi khô không bị nứt. Đất thó được đào lên, đem phơi khô, đập giã thành bột rồi sàng, đến khi sờ thấy mịn là có thể dùng để cho vào khuôn đúc. Ông bà Khôi – Tuyến vẫn giữ được chiếc khuôn đúc thừa hưởng từ cha mẹ.

Sau khi rập khuôn, người thợ thủ công sẽ dùng sơn đỏ trộn lẫn sơn trắng để nhuộm cho “ông đánh gậy” một khuôn mặt hồng hào, phương phi. Cuối cùng, người thợ thủ công vẽ mắt, miệng bằng mực tàu. Người thợ giỏi thì khéo vẽ được cái thần, cái dũng của “ông đánh gậy” nhưng không mất đi nét trìu mến, gần gũi với trẻ em.

Trong khi đó, thân “ông đánh gậy”, gồm 3 đốt, được làm bằng thân cây rút (giống như cây liền thanh) trong mềm ngoài rắn. Trước đây, quanh làng Hậu Ái cây rút mọc nhiều trên bờ bãi, nhưng giờ không còn nữa nên các nghệ nhân đều phải nhập từ nơi khác về. Ông đánh gậy trông trăng phải làm từng bộ phận một xong mới lắp ghép với nhau.

Ngoài ra, hai bên hông ông đánh gậy còn đeo hai chiếc túi, một bên đựng gạo, một bên đựng nước, đó vẫn là hình tượng từ xa xưa khi các ông ra trận.

Dịp Trung thu cũng là lúc trẻ em bắt đầu đi học. Vào dịp này, các bậc cha mẹ trước đây thường mua cho con một ông tiến sĩ và hai ông đánh gậy, thể hiện mong ước con mình vừa học hành giỏi giang, vừa mạnh khỏe và được chở che, bảo vệ.

Trong mâm cỗ trung thu, ông Tiến sĩ giấy được đặt trang trọng nhất, bên cạnh không thể thiếu hai ông múa gậy trông trăng. Khi kết hợp hai ông múa gậy với một ông tiến sĩ sẽ thành một bộ hoàn chỉnh tượng trưng cho "quan" và "lính".

Người thợ giỏi thì khéo vẽ được cái thần, cái dũng của “ông đánh gậy” nhưng không mất đi nét trìu mến, gần gũi với trẻ em.

Người thợ giỏi thì khéo vẽ được cái thần, cái dũng của “ông đánh gậy” nhưng không mất đi nét trìu mến, gần gũi với trẻ em.

Sau khi cúng rằm, hai ông đánh gậy trông trăng được treo ở gần cửa sổ hoặc nơi có gió để các ông “múa”. Trước kia, các ông cũng từng có lúc múa gươm, đó là thời còn chiến tranh. Nhưng thời bình, chúng tôi lại cho các ông múa gậy, thể hiện tinh thần rèn luyện sức khỏe”, nghệ nhân Nguyễn Thị Tuyết chia sẻ.

Ông đánh gậy trông trăng thường được treo ở gần cửa sổ hoặc nơi có gió.

Ông đánh gậy trông trăng thường được treo ở gần cửa sổ hoặc nơi có gió.

Vừa qua, Trung tâm triển lãm Văn hóa nghệ thuật Việt Nam vẫn đặt hàng gia đình nghệ nhân Nguyễn Thị Tuyết làm “ông đánh gậy trông trăng” để trưng bày trong triển lãm online “ Trung thu trong ánh mắt trẻ thơ”. Đây cũng là cách truyền cảm hứng và tình yêu đồ chơi truyền thống với nhiều người trong thời điểm đồ chơi ngoại nhập tràn lan.