Trong tiến trình lãnh đạo cách mạng Việt Nam, Đảng ta đã đề ra đường lối, quan điểm đúng đắn về xây dựng lực lượng vũ trang cách mạng, gồm nhiều thứ quân, nhiều thành phần lực lượng. Ngay từ khi mới thành lập, Đảng đã sớm đề ra chủ trương “lập quân đội công nông, võ trang cho công nông, tổ chức đội tự vệ công nông” để đấu tranh với kẻ thù.
Được thành lập trong kháng chiến chống thực dân Pháp (28/3/1935-28/3/2019), trải qua 84 năm xây dựng, chiến đấu, trưởng thành, dưới sự lãnh đạo của Đảng, các thế hệ, cán bộ, chiến sĩ DQTV đã hết lòng trung thành với Tổ quốc, nhân dân, sự nghiệp cách mạng của Đảng; chiến đấu kiên cường, mưu trí, dũng cảm, lao động, học tập, công tác hiệu quả, sáng tạo và đã lập nhiều chiến công xuất sắc; góp phần cùng toàn Đảng, toàn dân giành những thắng lợi vĩ đại trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam XHCN.
Lực lượng DQTV Việt Nam xứng đáng với lời khen của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Dân quân tự vệ và du kích là lực lượng của toàn dân tộc, là một lực lượng vô địch, là bức tường sắt của Tổ quốc, vô luận kẻ địch có hung bạo thế nào, hễ động vào lực lượng đó, bức tường đó thì kẻ địch nào cũng phải tan rã”...
Đến tháng 6/2016, tổng số DQTV toàn quốc là 1.319.835 người, đạt l,44% so với dân số (giảm 0,97% so với năm 2008). Tỷ lệ đảng viên trong DQTV đạt 20,l% (tăng 2,6% so với năm 2008). Đặc biệt, lực lượng DQTV là nữ chiếm tỷ lệ cao. Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, toàn miền Nam có 40% dân quân du kích, tự vệ là nữ. Nữ DQTV còn giữ vai trò quan trọng trong công tác phục vụ chiến đấu, công tác binh, địch vận…
Với các địa phương, như Quân khu 7, đến nay, tỷ lệ DQTV đạt 1,45% so với dân số; tỷ lệ đảng viên đạt 24,92%; dân quân 55 xã biên giới đạt 1,74% so với dân số; dân quân 71 xã, phường, thị trấn ven biển, đảo đạt 1,08%. Chỉ huy trưởng Ban Chỉ huy quân sự (CHQS) cấp xã tham gia cấp ủy địa phương đạt 98,04%; Phần lớn Ban Chỉ huy xã có trụ sở làm việc riêng đạt 95,14%.
Thành phần DQTV gồm: DQTV cơ động; dân quân thường trực, DQTV tại chỗ; DQTV biển; DQTV phòng không, pháo binh, công binh, trinh sát, thông tin, phòng hóa, y tế; được tổ chức, biên chế thành các đơn vị tổ, tiểu đội, khẩu đội, trung đội, đại đội, hải đội, tiểu đoàn, hải đoàn DQTV.
Tổ chức chỉ huy quân sự (CHQS) cơ sở gồm: Thôn đội; Ban CHQS cấp xã, Ban CHQS cơ quan, tổ chức ở cơ sở. Ban CHQS bộ, ngành Trung ương thuộc tổ chức DQTV.
Đến nay, hệ thống pháp luật về DQTV gồm 30 văn bản (1 luật, 2 nghị định của Chính phủ; 1 quyết định của Thủ tướng Chính phủ; 4 thông tư liên tịch; 22 thông tư của Bộ trưởng Bộ Quốc phòng).
Hệ thống pháp luật về DQTV được điều chỉnh, bổ sung kịp thời, tương đối đồng bộ, tạo hành lang pháp lý để các cơ quan, đơn vị, địa phương, cơ sở xây dựng DQTV và các cơ quan, ban, ngành liên quan góp phần nâng cao chất lượng tổng hợp, tăng cường hiệu lực quản lý nhà nước về DQTV, đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ quốc phòng, an ninh ở cơ sở trong tình hình mới.
Những năm qua, hoạt động của DQTV ngày càng đi vào nền nếp, khả năng sẵn sàng chiến đấu của dân quân thường trực, DQTV cơ động được nâng lên; hoạt động phối hợp với Công an, Bộ đội Biên phòng, Hải quân, Cảnh sát Biển, Kiểm ngư và các lực lượng khác đã ngăn chặn nhiều vụ xâm canh, xâm cư, vượt biên trái phép, bảo vệ toàn vẹn lãnh thổ biên giới đất liền, tham gia tích cực bảo vệ biên giới biển, đảo; thường xuyên phối hợp với công an cấp xã giữ vững an ninh trật tự, trật tự an toàn xã hội ở cơ sở, nhất là trong các dịp lễ, Tết, sự kiện chính trị trọng đại của đất nước và địa phương; tham gia tích cực trong phòng, chống lụt bão, tìm kiếm cứu hộ, cứu nạn, phòng cháy, chữa cháy rừng và làm công tác vận động quần chúng, tham gia xây dựng, chương trình phát triển nông thôn mới, xây dựng cơ sở vững mạnh toàn diện đạt hiệu quả thiết thực, tạo môi trường thuận lợi để các cơ quan, đơn vị, cơ sở, địa phương, phát triển kinh tế - xã hội.
