Luật Dân số và chính sách đột phá để tận dụng lợi thế dân số vàng

Cơ cấu dân số vàng vừa là cơ hội, vừa là thách thức

Với 70% dân số trong độ tuổi lao động, Việt Nam đang ở thời kỳ dân số vàng. Điều này đồng nghĩa với việc Việt Nam đang có lực lượng lao động trẻ hùng hậu, đủ sức đóng góp thúc đẩy nền kinh tế Việt Nam phát triển nhanh nếu chúng ta biết khai thác tối đa nguồn tài nguyên quý giá này.

Nói cách khác, đây được xem là “cơ hội vàng” để tận dụng nguồn lao động trẻ dồi dào, tạo bứt phá về kinh tế, xã hội để phát triển, trở thành nước có nền công nghiệp hóa phát triển, thu nhập bình quân trên đầu người cao.

Nhìn lại gần 20 năm qua, kể từ khi bước vào thời kỳ dân số vàng, Việt Nam đã đạt được những thành quả quan trọng về phát triển kinh tế - xã hội. GDP bình quân đầu người ngày càng tăng, an ninh lương thực bảo đảm góp phần quan trọng vào công cuộc xóa đói, giảm nghèo.

Sự kết hợp giữa quy mô dân số và cơ cấu dân số vàng mang lại nguồn lao động dồi dào cho tăng trưởng kinh tế, góp phần xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới. Đáng chú ý, tuổi thọ trung bình người dân tăng, mức sinh giảm, duy trì được mức sinh tiệm cận mức sinh thay thế. Điều này giúp tái cân bằng dân số và trẻ hóa lực lượng lao động…

Thời kỳ cơ cấu dân số vàng là cơ hội hiếm hoi để các quốc gia cất cánh về kinh tế. Theo các nhà nhân khẩu học, cơ cấu dân số vàng thường kéo dài từ 30 - 35 năm, thậm chí là 40 - 50 năm. Đối với Việt Nam, xu hướng già hóa dân số đang diễn ra nhanh, thời kỳ cơ cấu dân số vàng của Việt Nam được dự đoán chỉ kéo dài trong khoảng 30 năm. Vì thế, cơ cấu dân số vàng vừa là cơ hội, vừa là thách thức, đó là quan điểm của GS. TS Nguyễn Đình Cử - một chuyên gia hàng đầu về dân số học tại Việt Nam.

Theo GS. TS Nguyễn Đình Cử, mỗi năm nước ta có 1,6 triệu người bước vào độ tuổi lao động, tuy nhiên, lực lượng này có tới 70% là lao động giản đơn. Với tỷ lệ nguồn lực lao động chưa qua đào tạo còn lớn, thì sự thiếu hụt lao động có trình độ kỹ thuật cao trong các ngành thương mại, tài chính, ngân hàng, công nghệ là thách thức không nhỏ.

Để tận dụng tối đa nguồn nhân lực cơ cấu dân số vàng tăng tốc phát triển kinh tế - xã hội, theo các chuyên gia về dân số học có 3 vấn đề cần quan tâm để phát triển nguồn nhân lực gồm: giáo dục đào tạo, nâng cao thể chất và vấn đề dân số.

Cụ thể, những chính sách đưa ra cần đồng bộ từ vĩ mô đến vi mô, từ các chính sách về kinh tế đến giáo dục, y tế, an sinh xã hội để tạo ra một lực lượng lao động với sức khỏe tốt, kỹ năng tốt; đầu tư nhiều hơn vào các vấn đề phúc lợi xã hội cho người cao tuổi, tránh để tới thời kỳ dân số già tăng nhanh sẽ gây sức ép rất lớn lên hệ thống phúc lợi xã hội.

Để thực hiện có hiệu quả các nhiệm vụ cho công tác dân số, cần duy trì mức sinh thay thế bền vững, chăm sóc sức khỏe người cao tuổi, thích ứng với già hóa dân số và nâng cao chất lượng dân số; tập trung rà soát, sửa đổi, bổ sung hoàn thiện thể chế, cơ chế, chính sách, pháp luật về dân số, trọng tâm là các giải pháp để duy trì mức sinh thay thế bền vững trên phạm vi cả nước phù hợp giữa các vùng, miền…

Nghị quyết số 21-NQ/TW của Hội nghị lần thứ sáu Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XII về công tác dân số trong tình hình mới cũng đã nêu rõ, mục tiêu của công tác dân số trong tình hình mới chính là giải quyết toàn diện, đồng bộ các vấn đề về quy mô, cơ cấu, phân bổ, chất lượng dân số và đặt trong mối quan hệ tác động qua lại với phát triển kinh tế - xã hội; duy trì vững chắc mức sinh thay thế; đưa tỷ số giới tính khi sinh về mức cân bằng tự nhiên; tận dụng hiệu quả cơ cấu dân số vàng, thích ứng với già hóa dân số; phân bố dân số hợp lý; nâng cao chất lượng dân số bền vững.

Bên cạnh đó, cần có những chính sách, cơ chế phù hợp nhằm nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, đáp ứng cho nhu cầu của thị trường lao động; thúc đẩy tăng năng suất lao động, tạo việc làm cho lực lượng lao động trẻ; bảo đảm an sinh xã hội cho người già và người dễ bị tổn thương; đồng thời nâng cao trình độ kỹ năng của người lao động để nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, đáp ứng nhu cầu của thị trường lao động trong giai đoạn phát triển mới của đất nước...

Tựu trung lại, thực tiễn cho thấy, tận dụng cơ cấu dân số vàng đòi hỏi có những chính sách phù hợp, nhằm nâng cao chất lượng nguồn nhân lực đáp ứng nhu cầu của thị trường lao động, tăng năng suất lao động, tạo việc làm cho lực lượng lao động trẻ, bảo đảm an sinh xã hội cho người già và người dễ bị tổn thương, bảo đảm bình đẳng giới.

Cùng với đó, việc chuyển đổi kịp thời mục tiêu của chính sách dân số từ dân số - kế hoạch hóa gia đình sang dân số và phát triển là hết sức cần thiết, có thể làm chậm lại quá trình giảm sinh, dẫn tới làm chậm lại quá trình già hóa dân số, từ đó quốc gia có thêm quỹ thời gian và nguồn lực giải quyết những vấn đề đang đặt ra.

Đột phá để tận dụng lợi thế dân số vàng góc nhìn từ Luật Dân số

Ngày 10/12/2025, tại Kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa XV, Quốc hội đã bấm nút thông qua Luật Dân số, có hiệu lực thi hành từ ngày 1/7/2026. Luật có nhiều điểm nổi bật không những để duy trì chính sách dân số phù hợp trong tình hình mới mà còn tận dụng được lợi thế dân số vàng để thúc đẩy nền kinh tế Việt Nam phát triển nhanh.

Đơn cử, nhằm đưa ra giải pháp cấp thiết vực dậy mức sinh đang chạm đáy lịch sử (1,91 con/phụ nữ) và khắc phục chênh lệch mức sinh giữa các vùng miền, theo Luật Dân số, vợ chồng được quyết định thời gian sinh con, số con. Thay vì khuyến khích mỗi cặp đôi chỉ có từ 1 đến 2 con như quy định cũ, luật mới trao quyền tự quyết về thời điểm, số lượng và khoảng cách sinh. Quyết định này dựa trên điều kiện sức khỏe, thu nhập và hoàn cảnh cụ thể của mỗi gia đình.

Phụ nữ sinh con thứ hai được nghỉ thai sản 7 tháng (tăng một tháng so với hiện hành), trong khi người chồng được nghỉ 10 ngày để cùng chăm sóc gia đình. Cục Dân số, Bộ Y tế cho biết mức tăng này tương đương mức trung bình của khu vực, đã được tính toán kỹ lưỡng dựa trên nguồn lực quốc gia nhằm bảo đảm sức khỏe tốt nhất cho cả mẹ và bé.

Đặc biệt, chính sách sát sườn “các gia đình sinh đủ hai con sẽ được ưu tiên mua hoặc thuê nhà ở xã hội” của Luật Dân số sẽ giúp các cặp vợ chồng sớm an cư, giảm gánh nặng kinh tế để tập trung nuôi dạy con cái. Luật quy định, Nhà nước sẽ hỗ trợ tài chính cho phụ nữ sinh đủ hai con trước 35 tuổi, người tại vùng có mức sinh thấp hoặc thuộc vùng đồng bào dân tộc thiểu số rất ít người. Đặc biệt, các gia đình sinh đủ hai con sẽ được ưu tiên mua hoặc thuê nhà ở xã hội.

Để giảm thiểu tình trạng mất cân bằng giới tính, Luật nghiêm cấm tuyệt đối việc lựa chọn giới tính thai nhi dưới mọi hình thức. Người có hành vi thông báo, tiết lộ giới tính thai nhi nhằm mục đích phá thai sẽ bị đình chỉ hành nghề khám, chữa bệnh. Định kỳ hàng năm, cơ quan thống kê sẽ công bố số liệu liên quan để chính quyền các cấp xây dựng biện pháp can thiệp phù hợp.

Luật chú trọng phát triển nguồn nhân lực chăm sóc người cao tuổi thông qua các chính sách miễn giảm học phí, cấp học bổng cho sinh viên chuyên ngành lão khoa, nhất là tại vùng khó khăn. Đồng thời, Nhà nước sẽ có cơ chế đãi ngộ đặc biệt để thu hút nhân viên y tế làm việc trong lĩnh vực này…

Việc ban hành Luật Dân số được kỳ vọng sẽ góp phần nâng hiệu lực của Pháp lệnh Dân số năm 2003 lên một tầm cao mới, tạo nền tảng pháp lý vững chắc cho chính sách dân số quốc gia trong giai đoạn phát triển mới, khi Việt Nam đồng thời đối diện mức sinh thấp, già hóa dân số nhanh và yêu cầu nâng cao chất lượng nguồn nhân lực.