Thời xưa, dân làng, gạo chả có mà ăn, đói vàng mắt. Nhưng dù người đói, người dân quyết không để “Ông Hợp” đói. Ông Hợp được ăn gạo nếp, ăn mía đã cắt khúc, ăn mật đường. Dân làng không dám nhốt trong chuồng mà để “Ông Hợp” thong thả dạo mát quanh làng. Cứ đến tối, gia đình gánh tế đám lại đi tìm “ông” về “nhà”. Tối nào mà không thấy “Ông Hợp” là cả giáp lại hò nhau đốt đuốc đi tìm.
 |
| Đình làng Ngọc Khám |
Lợn ốm, cả làng mất ăn, mất ngủ
Theo các cao niên trong làng, đình làng Ngọc Khám xã Gia Đông, Thuận Thành, Bắc Ninh thờ 4 vị thành hoàng làng với húy danh là: Hải, Chúc, Bạc, Chủng trấn tứ phía: Đông- Tây- Nam- Bắc. Từ xa xưa, làng Ngọc Khám đã có lễ hội to nhất Kinh Bắc. Hẳn thế mới có câu thơ: “Mùng 7 hội Khám, mùng 8 hội Dâu, mồng 9 đâu đâu cũng về hội Gióng”. Ngoài thời gian kéo dài tới 10 ngày, từ 5-15 âm lịch tháng giêng, lễ hội Ngọc Khám còn đặc biệt là cúng tế “Ông Hợp” sống.
Không biết tự bao giờ, chú lợn trong lễ cũng ngày hội làng đầu xuân ở thôn Ngọc Khám được gọi cung kính là “Lợn Ông Hợp”. Cũng chẳng ai nhớ nổi cái tên ấy xuất phát từ đâu. Dân làng không ai dám mạo phạm gọi tên là lợn mà cung kính gọi là “Ông Hợp” đọc lái là từ ông hợi. Việc chăm sóc “Ông Hợp” để cúng tế là việc kỳ công và trải qua những quy định ngặt nghèo của lệ làng.
Trong làng Ngọc Khám được chia làm 4 giáp. Mỗi giáp nuôi một “Ông Hợp”. Mỗi giáp bầu ra một gánh tế đám (trưởng đám) nuôi “Ông Hợp”. Đây là một vinh dự và quyền lợi rất lớn. Gánh tế đám phải là người cao tuổi nhất giáp đó, gia đình hạnh phúc, con cái đề huề và có uy tín trong làng. Ngoài vinh dự, gánh tế đám còn có quyền lợi. Gia đình họ được làng chia cho 13 mẫu đất trong 1 năm, trích 3 mẫu đất nuôi “Ông Hợp”, còn lại 10 mẫu gia đình hưởng. Mỗi gánh tế đám chỉ được làm một lần trong đời. Năm sau vinh dự này lại trao cho người khác.
Chú lợn để tế sống được chọn lựa kỹ lưỡng. Lợn ỉn: lông và da của lợn này có màu đen tuyền, đầu nhỏ, chân ngắn, tai đứng, mặt nhăn, lưng võng, bụng phệ, đuôi thẳng. Lợn màu đen tuyền, không có lẫn lông trắng, giống tốt, khỏe mạnh. Sau khi chọn xong lợn, gánh tế đám cùng dân trong giáp đưa “Ông Hợp” ra đình để làm lễ. Thành hoàng làng chứng giám giáp ấy sẽ nuôi “Ông Hợp”, năm sau tế Thánh.
 |
| Chú lợn được tôn thành Ông Hợp |
Chăm sóc “Ông Hợp” ở Ngọc Khám công phu hơn cả chăm sóc con cái. “Con cái có cả đàn, “Ông Hợp” chỉ có một. “Ông Hợp” ốm là cả giáp mất ăn mất ngủ. Thời xưa, làng hay mất mùa, gạo chả có mà ăn, đói vàng mắt. Nhưng dù người đói, các giáp quyết không để “Ông Hợp” đói”. “Ông Hợp” được ăn cơm gạo nếp, ăn mía đã cắt khúc, ăn mật đường. Dân làng không dám nhốt trong chuồng mà để “Ông Hợp” thong thả “dạo mát” quanh làng. Cứ đến tối, gia đình gánh tế đám lại đi tìm “Ông” đưa “về nhà”. Tối nào mà không thấy “Ông Hợp” là cả giáp lại hò nhau đốt đuốc đi tìm.
Dân trong làng không ai dám mạo phạm quát mắng, hay đánh đập “Ông Hợp”. Ông cứ thủng thẳng “dạo mát” mà chẳng ai dám bắt trộm. Họ sợ “báo oán”. Cụ Sinh kể câu chuyện khá thú vị. Các cao niên trong làng kể, thời xa xưa, có một gia đình gánh tế đám lấy tay tát vào má “Ông Hợp”. Chẳng hiểu “Ông” dỗi hờn thế nào mà bỏ ăn một ngày rồi đi tìm những “Ông Hợp” ở giáp khác. Tối đó, “Ông Hợp” và các “đồng nghiệp” tìm về nhà gánh tế đám ấy rống lên từng hồi và lấy chân đạp mạnh xuống đất rồi bỏ đi. Gánh tế đám sợ hãi phải lên đình sửa lễ tạ lỗi. Hôm sau, “Ông Hợp” từ đâu lại về, không còn dỗi hờn, ăn uống như thường. Sự việc xảy ra có thể ngẫu nhiên, nhưng dân làng từ đó “hãi” và càng cung kính “Ông Hợp”. Việc chăm sóc “Ông Hợp” kéo dài một năm cho tới ngày diễn ra lễ hội Ngọc Khám.
Ngặt nghèo cuộc thi “Ông đẹp- Ông béo” dâng Thánh
Bắt đầu ngày 5 tháng giêng, cả làng đã rộn ràng chuẩn bị lễ hội. Người dân từng giáp lấy giếng nước đầu làng tắm rửa sạch sẽ cho “Ông Hợp”. Ngày mùng 6 tháng giêng, dân làng kéo hội. 4 con ngựa đi theo, cờ hoa, bát bửu, rước đèn quanh làng. Sáng mùng 7, cả làng đón khách thập phương, chiều tế lễ. 4 “Ông Hợp” ở 4 giáp ra đình bắt đầu cuộc thi “Ông đẹp- ông béo”. Dân làng không được phép trói, buộc lợn vào cũi mà phải tìm cách đánh trống, chiêng dong “Ông Hợp” ra đình.
 |
| Ban thờ trong đình Làng Ngọc Khám |
 |
| Lễ hội Ngọc Khám |
Cuộc thi giữa các “Ông Hợp” khá khắt khe. Lợn đạt giải phải là lợn lông đen tuyền, không dị tật, nặng trên 2 tạ, béo tốt: “mắt híp, đuôi thụt vào trong, ngã ngửa không dậy được”. “Ông Hợp” nào đoạt giải, giáp đó được thưởng 10 quả cau. 10 quả cau ấy tuy không có ý nghĩa vật chất nhưng có ý nghĩa tinh thần vô cùng lớn. Cả giáp ấy hò reo, vui sướng. Dân làng quan niệm, giáp thắng cuộc năm ấy sẽ được thánh phù trợ mạnh khỏe, ăn nên làm ra, đại phúc lộc.
Sau lễ trao giải và tế lễ của đình, 4 “Ông Hợp” để lại ở sân đình. Ngày hôm sau (mùng 8), các giáp đem mổ 4 “Ông Hợp” dâng lễ Thánh. Đi kèm với thịt lợn còn có đôi bánh dày to bằng lòng mâm, trứng sống, gạo sống, hai con cá trắm to nướng chín.
Tế lễ xong, những gánh tế đám chia phần cho các dân ở giáp mình. Thịt ông lợn được chia đều cho mọi người dân trong làng, từ già tới trẻ. Tùy theo chức sắc và cấp bậc của người đó mà số thịt lợn được chia khác nhau. Sau khi tế, ông trưởng giáp sẽ được hưởng lộc của làng gồm: một chiếc bánh dày 7 tấc, một khoanh giò lụa 2 tấc, một con cá mè to …Công việc cuối cùng là làng lựa chọn ông trưởng giáp tiếp theo cho lễ hội năm tới.
Mùng 9, dân làng làm cỗ mời các cụ hậu (người góp công, góp của tổ chức lễ hội). Mùng 10, dân làng làm lễ chay: bánh mứt kẹo. Từ 11-15 tháng giêng, dân làng tổ chức sắm sửa cỗ bàn lễ Thánh. Tất cả các ngày diễn ra lễ hội từ 5-15 tháng giêng, chiều nào cũng diễn ra các trò chơi dân gian như đấu vật, kéo co, cờ người…Buổi tối, dân làng thưởng thức các làn điệu dân ca quan họ say đắm lòng người. Lễ hội Ngọc Khám có nguyên tắc, gia đình nào trong làng có “bụi” (có tang) không được tham gia lễ hội năm đó.
Từ năm 1948 trở về trước, năm nào dân trong làng cũng tổ chức lễ hội Ngọc Khám. Cả năm, ai cũng mong tới ngày lễ hội. Dân quanh vùng lũ lượt tới chơi hội kéo dài hàng vài cây số. Vui tới nỗi, khi hết hội, ai cũng cảm thấy bâng khuâng, tiếc nuối. Sau 1948, do chiến tranh, lễ hội bị gián đoạn và có nguy cơ mai một.
Chủ tế đình Ngọc Khám và dân làng lo sợ bản sắc văn độc đáo làng quê bị mai một. Thế nên, năm 1997 dân làng Ngọc Khám đã quyết định mở lại hội. Cũng may, các vị bô lão trong làng vẫn còn. Việc hướng dẫn phục dựng lại lễ hội được thuận tiện và tươm tất hơn. Có điều, lệ nuôi “Ông Hợp” không còn như trước nữa. Lễ vật dâng Thánh không phải là “Ông Hợp” mà chỉ là một thủ lợn. Các giáp không đủ 13 mẫu đất để trao cho trưởng giáp. Chủ tế đình đang xin ý kiến các cụ chỉnh lại quy định, trách nhiệm, quyền lợi của trưởng giáp chăm nuôi “Ông Hợp” cho phù hợp hoàn cảnh hiện tại.
Có vậy, nét văn hóa chăm sóc “Ông Hợp” dâng Thánh độc đáo ngàn năm mới được khôi phục trọn vẹn.
