Ký ức 50 năm sau chiến tranh Đông Dương thông qua nhiếp ảnh làng Lai Xá

PGS.TS Nguyễn Văn Huy, nguyên Giám đốc Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, nay là Giám đốc Bảo tàng Nguyễn Văn Huyên cho biết, Lai Xá là làng nghề nhiếp ảnh danh tiếng nhưng đang đứng trước nguy cơ “mất mát ký ức”.

Cũng như bao làng quê khác, Lai Xá có nhiều người con đã nằm lại vĩnh viễn nơi chiến trường trong cả hai cuộc kháng chiến, lẫn trong chiến tranh biên giới Tây Nam và phía Bắc. Ảnh gia đình, ảnh liệt sĩ đã thất thoát quá nhiều. Có ba gia đình liệt sĩ không còn một tấm ảnh thờ thân nhân, họ chỉ thờ bằng Bằng Tổ quốc ghi công. Đó là thực tế rất xót xa cần được nhìn nhận nghiêm túc để sớm có biện pháp hỗ trợ bảo tồn di sản trong cộng đồng.

Về nguyên nhân Làng nghề Nhiếp ảnh Lai Xá đứng trước nguy cơ “mất mát ký ức”, ông Nguyễn Văn Huy cho rằng có nhiều nguyên nhân: do chiến tranh, thiên tai, cuộc sống cơ cực, nhà cửa ẩm thấp, di chuyển nhà cửa trước đây... trong đó có nguyên nhân do công tác bảo quản tư liệu, nhất là ảnh trong cộng đồng còn mang tính tự phát, thiếu hiểu biết chuyên môn.

Nhiều người chưa nhận ra rằng tấm ảnh gốc không chỉ là vật kỷ niệm, còn là chứng tích lịch sử vô giá, mang trong mình linh hồn của một thời đại.

Còn nhớ, tháng 7/2019, Bảo tàng Nhiếp ảnh Lai Xá đã có hoạt động “Ký ức về liệt sĩ làng Lai” nhằm tưởng nhớ và bày tỏ lòng biết ơn những người đã hy sinh xương máu vì nền độc lập của Tổ quốc. Lần đầu tiên, một triển lãm về liệt sĩ không kể nhiều về chiến công của người đã mất mà kể về sự day dứt của người còn sống khi ký ức về người thân ngày một nhạt nhoà theo năm tháng.

Gần 20 liệt sĩ Lai Xá trong triển lãm này là những chàng trai tuổi đời còn rất trẻ, nhiều người trong số họ còn chưa lập gia đình. Họ ra đi khi những đứa em còn nhỏ dại. Mất mát và đau đớn ập về chỉ sau vài tháng hay một năm họ ra chiến trường khiến gia đình họ không dám tin đó là sự thật. Người ta giấu giiếm hay huỷ đi các kỷ vật, các bức ảnh để trốn tránh sự đau thương, mất mát quá lớn.

Thời gian trôi đi, bố mẹ các liệt sĩ lần lượt qua đời, đàn em lớn lên nhớ về các anh trong một ký ức mờ nhạt. Những tấm ảnh ngày một hoen ố và đa phần cũng bị thất lạc. Nhiều liệt sĩ còn không thể tìm thấy hài cốt.

Một nhóm sinh viên của Khoa Di sản văn hoá, Đại học Văn hoá Hà Nội, trong suốt một tháng hè, đã đến từng gia đình liệt sĩ ở làng Lai Xá, nghe người thân kể những câu chuyện về liệt sĩ, về mong ước tìm hài cốt đưa họ về quê cha đất tổ... Mỗi gia đình có những hoàn cảnh riêng, người nhớ nhiều, người nhớ ít, gia đình còn có ảnh hoặc không có ảnh liệt sĩ, nhưng tất cả đều giữ tình cảm sâu nặng với những người đã ngã xuống.

Thông qua hoạt động “Ký ức về liệt sĩ làng Lai” ngày ấy, Bảo tàng Nhiếp ảnh Lai Xá mong muốn đưa đến một thông điệp lớn: Cộng đồng hãy tiếp tục cùng nhau ghi lại những ký ức đang dần phai nhạt theo thời gian, sưu tầm, lưu giữ thật tốt những tấm ảnh quý về các liệt sĩ nói riêng và về gia đình nói chung mà hầu hết đang bị hư hỏng để lịch sử không bao giờ bị mờ phai.

Trở về với thực tế hiện nay, câu chuyện ở Lai Xá đứng trước nguy cơ "mất mát ký ức" phản ánh vấn đề chung về bảo tồn di sản trong cộng đồng, nhấn mạnh vai trò của bảo tàng như cầu nối giữa chuyên môn và người dân. Công tác bảo tồn không chỉ là nhiệm vụ của bảo tàng mà là quá trình tương tác hai chiều, tạo nên hệ sinh thái “bảo tàng – cộng đồng” bền vững.

Dự án “Lưu giữ và bảo quản ký ức 50 năm sau chiến tranh Đông Dương” tại làng nhiếp ảnh Lai Xá do Bảo tàng Hà Nội, Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Hoa Kỳ, Bảo tàng Nhiếp ảnh Lai Xá và Bảo tàng Nguyễn Văn Huyên phối hợp thực hiện. Dự án được khởi động từ ngày 12/9/2025.

Trong đó, giai đoạn 1 tập trung nghiên cứu, kiểm kê di sản ký ức và di sản vật chất, đặc biệt là di sản ảnh của các liệt sĩ tại làng Lai Xá. Hiện nay, nhóm dự án đã đến từng nhà, gặp gỡ thân nhân 44 gia đình liệt sĩ, lắng nghe câu chuyện, kiểm kê và số hóa di sản ảnh của 39 gia đình, đồng thời tổ chức chia sẻ kinh nghiệm bảo quản ảnh ngay tại cộng đồng.

Tại hội thảo, các chuyên gia đến từ Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Hoa Kỳ và Bảo tàng Hà Nội chia sẻ kiến thức, kinh nghiệm trong công tác bảo tồn tư liệu ảnh; lưu giữ, bảo quản các kỷ vật chất liệu giấy, ảnh đang được gìn giữ trong cộng đồng dân cư làng nhiếp ảnh Lai Xá cũng như tại kho cơ sở của Bảo tàng Hà Nội. Hội thảo gồm các buổi lý thuyết chuyên sâu về tư liệu ảnh, nguyên nhân gây hư hỏng, nguyên tắc bảo quản, cùng các buổi thực hành trực tiếp về lưu trữ và xử lý bộ sưu tập ảnh.