Việc tăng thuế thuốc lá ở mức vừa phải và theo lộ trình kéo dài được cho là không đem lại tác động đáng kể đến tỷ lệ sử dụng cũng như số thu ngân sách. Thực tiễn tại Việt Nam trong giai đoạn từ 2008 đến nay đã cho thấy điều đó.
Cụ thể, Việt Nam đã ba lần điều chỉnh thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) đối với thuốc lá: năm 2008 tăng từ 55% lên 65%, năm 2016 từ 65% lên 70%, và năm 2019 từ 70% lên 75%. Tuy nhiên, mỗi lần tăng đều có biên độ thấp, chỉ từ 5% đến 10%. Do đó, tác động đến việc giảm tiêu dùng thuốc lá là rất hạn chế.
Số liệu tiêu thụ thuốc lá cho thấy, tiêu dùng chỉ giảm vào năm tăng thuế, rồi nhanh chóng tăng trở lại trong các năm tiếp theo. Chẳng hạn, năm 2006 khi Chính phủ điều chỉnh từ ba mức thuế về một mức duy nhất, tiêu thụ giảm trong năm đó, nhưng lại tăng vào năm 2007. Năm 2008 tăng thuế từ 55% lên 65%, tiêu thụ giảm, nhưng đến năm 2009 lại tăng trở lại. Năm 2016 tăng lên 70%, tiêu thụ giảm nhẹ, nhưng rồi tăng tiếp vào các năm 2017, 2018. Tương tự, năm 2019 tăng lên 75%, tiêu thụ giảm một chút, nhưng lại tăng mạnh vào năm 2020 và 2021.
Dữ liệu từ Niên giám Thống kê năm 2024 và Quỹ Phòng, chống tác hại của thuốc lá cũng cho thấy, tổng sản lượng thuốc lá (bao gồm tiêu thụ trong nước và xuất khẩu) vẫn đang tăng trong giai đoạn 2008 - 2023.
Về thu ngân sách, tuy số thu từ thuế thuốc lá tăng sau mỗi đợt điều chỉnh, nhưng mức tăng không cao. Năm 2008, thu ngân sách tăng thêm 1.200 tỉ đồng; năm 2016 tăng thêm 1.000 tỉ đồng; và năm 2019 chỉ tăng thêm 633 tỉ đồng. Những con số này cho thấy mức tăng thuế thấp chỉ mang lại hiệu quả khiêm tốn về mặt tài chính.
Một trong những lý do khiến chính sách thuế thuốc lá chưa hiệu quả là vì giá thuốc lá ngày càng “rẻ” hơn so với thu nhập người dân.
Theo phân tích của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) dựa trên số liệu của Tổng cục Thống kê, trong giai đoạn từ 2010 đến 2022, thu nhập bình quân đầu người tại Việt Nam tăng 203% (từ 31,5 triệu đồng lên 95,6 triệu đồng), trong khi giá một bao thuốc lá phổ biến nhất (Vinataba) chỉ tăng 56% (từ 14.000 đồng lên 21.900 đồng/bao).
Phân tích sức mua thuốc lá bằng chỉ số “giá thuốc lá tính theo phần trăm thu nhập quốc dân trên đầu người” cho thấy: năm 2000, người dân phải bỏ ra 11,43% thu nhập để mua 100 bao Vinataba, thì đến năm 2021 chỉ cần bỏ ra 1,36%. Sức mua tăng, giá thực tế giảm khiến thuốc lá ngày càng dễ tiếp cận, đặc biệt đối với giới trẻ và người có thu nhập thấp. Đây là vấn đề đáng lo ngại trong bối cảnh Việt Nam đặt mục tiêu giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá và hạn chế các hệ lụy sức khỏe.
WHO cảnh báo: nếu thuế TTĐB không được điều chỉnh đủ lớn và thường xuyên, Việt Nam sẽ khó kiểm soát được tình trạng sử dụng thuốc lá ngày càng gia tăng, ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng thực hiện các mục tiêu quốc gia về phòng, chống tác hại của thuốc lá đến năm 2030, cũng như cam kết đạt được các Mục tiêu phát triển bền vững (SDGs) liên quan đến y tế.
Do đó, WHO khuyến nghị Việt Nam cần cải cách hệ thống thuế thuốc lá bằng cách áp dụng một hệ thống thuế hỗn hợp - bổ sung thuế tuyệt đối bên cạnh thuế tỷ lệ phần trăm hiện hành. Mức thuế tuyệt đối cần được áp dụng sớm, bắt đầu từ năm 2026, không dưới 5.000 đồng/bao và tăng dần lên ít nhất 15.000 đồng/bao vào năm 2030.
Việc tăng thuế thuốc lá ở mức đủ lớn, với lộ trình rõ ràng và khẩn trương sẽ giúp Việt Nam giảm tiêu dùng thuốc lá hiệu quả, bảo vệ sức khỏe cộng đồng, đồng thời tăng nguồn thu ngân sách để đầu tư cho các chương trình an sinh, y tế, hướng tới phát triển bền vững.
