Quan niệm “khác họ có thể lấy được nhau”
Rcăm H’Đưng (sinh năm 2003) ở buôn Ơi Khăm, xã Đất Bằng, huyện Krông Pa, em “bắt chồng” khi mới 14 tuổi. Rơ Ô Chương (chồng của H’Đưng) cũng chỉ mới 17 tuổi. Không được đến trường, những ngày đi làm rẫy thuê, H’Đưng “ưng” Rơ Ô Chương. Không có tiền làm đám cưới, hai người dắt nhau về ở trong căn nhà của mẹ H’Đưng. Khó khăn chồng chất khó khăn khi vợ chồng không có việc làm, bữa đói, bữa no. Hồi đó, H’Đưng sinh non ở tháng thứ 7, phải đưa đi cấp cứu ở bệnh viện, đứa trẻ sinh ra chỉ được hơn 2kg.
Thế nhưng, không chỉ H’Đưng mới lấy chồng khi ở tuổi thiếu niên mà trước đó mẹ H’Đưng cũng “bắt chồng” năm 14 tuổi và có 3 con. Chị của H’Đưng là Rcăm H’Mưng, cũng lấy chồng năm 15 tuổi. Do sức khỏe yếu, H’Mưng đã bị sẩy thai ở tháng thứ 5. Đại gia đình của H’Đưng gồm 9 người ở chung trong căn nhà sàn khoảng chừng 40m2 mượn của người bà con. Gia đình không có đất ở, chỉ có 1 sào đất trồng sắn. Mùa nương rẫy, cả gia đình tập trung đi cày thuê, cuốc mướn, đến lúc nông nhàn, nhiều ngày đại gia đình H’Đưng phải nhịn đói.
Chị La O Hin (sinh năm 1982), dân tộc Chăm H’roi, buôn Ma Giai (được gọi là buôn cuối xã, còn Đất Bằng là xã cuối huyện Krông Pa, huyện cuối của Gia Lai, giáp Phú Yên - địa bàn đặc biệt khó khăn) mồ côi cha mẹ khi mới 2 tuổi và sống cùng chị gái. Hồi nhỏ, chị gái đào khoai lang trên rẫy nuôi em. Chị Hin chia sẻ, chị không đi học, không biết chữ vì từ nhỏ đã phải ở nhà trông cháu.
Vì nhà nghèo, năm 16 tuổi chị “bắt chồng” chỉ “tốn” 1 con bò. Cứ ngỡ lập gia đình sẽ có cuộc sống mới hạnh phúc, vui vẻ hơn nhưng ngờ đâu đó lại là cái mốc ghi dấu những ngày bất hạnh trong cuộc đời chị. Nợ nần, không thu nhập, con cái nheo nhóc và một người chồng nghiện rượu. Anh chồng cứ rượu vào là về đánh vợ khiến cuộc sống của chị chìm trong nước mắt.
Có những lần chị bị đấm thâm tím mắt mấy ngày vết bầm vẫn chưa tan. Cách đây hai năm, không thể tiếp tục chịu đựng cuộc sống như địa ngục, chị chia tay với gã chồng và món nợ 50 triệu đồng hai vợ chồng vay để nuôi bò trước đó.
Cách đây hơn năm, chị gặp người chồng hiện tại, ông hiền lành, vợ mất và có hai đứa con đã lớn, đều đi làm ăn xa. “Ổng cũng biết quan tâm tôi. Nhưng không tìm hiểu kỹ, ở với nhau rồi mới biết, ổng cũng có món nợ lớn. Giờ tôi đi làm mướn, gom góp lo trả nợ, ngày được 100.000 đồng, nhưng việc ngày có, ngày không! Ai có sức khỏe lên núi làm thuê thì cũng được 220.000 - 230.000 đồng/ngày, mình chỉ đủ sức làm mướn thôi. Chịu khó làm thì mỗi năm cũng dành ra được 5 - 7 triệu đồng” - chị Hin cười buồn. “Tôi khổ lắm. Đời mình nghèo, rồi đến con mình cũng vậy! Cố gắng động viên con học nhưng con gái cũng chỉ đến lớp 10 là nghỉ, con trai thì đang học lớp 11”.
Con gái chị cũng theo bước chân mẹ, lấy chồng năm 17 tuổi. Khác với mẹ, “bắt chồng” chỉ mất 1 con bò, con gái chị phải mất tận 3 bò, 1 heo. Ngoài bò, heo, còn phải đưa cả tiền - chị Hin chia sẻ. Tất nhiên số tiền đó chị phải vay nóng rồi làm mướn trả. "Mà buồn lắm, nó cũng chỉ ở rể được 1 năm…". Giờ ở tuổi 40, chị đã là bà ngoại của hai cháu nhỏ.
Ở buôn Ma Giai cũng có nhiều cặp đôi tảo hôn khác. Các “cô dâu 16 tuổi”, nhiều trường hợp cưới từ năm 14 tuổi, gương mặt vẫn ngơ ngác đã địu trên lưng những đứa trẻ còi cọc. Còn Rơ Lan Hằng 18 tuổi nhưng vóc dáng nhỏ thó chỉ như đứa trẻ mới qua tuổi 13, 14. Hằng địu trên lưng đứa con 16 tháng tuổi, cũng nhỏ xíu y như mẹ…
Ông Rô Krik - Chủ tịch UBND xã Đất Bằng, huyện Krông Pa cho biết, Đề án “Giảm thiểu tình trạng tảo hôn và hôn nhân cận huyết giai đoạn 2017 - 2025” được 3 cấp chính quyền từ tỉnh đến xã thực hiện đồng bộ, quyết liệt tập trung vào tuyên truyền, vận động trên nhiều kênh, như: Tuyên truyền khi tổ chức họp dân, tuyên truyền trực tiếp tới từng đối tượng, tuyên truyền ở các trường học… Kết quả tình trạng tảo hôn mấy năm gần đây có giảm nhưng chưa đáng kể.
Giai đoạn 2010 - 2015, xã cũng đã ra nghị quyết, tham mưu để xóa bỏ những phong tục tập quán lạc hậu (thách cưới 3 - 4 con bò cùng tiền 5 - 10 triệu đồng, chưa kể tiền làm đường). Đặc biệt, ở phía Nam thị trấn thách cưới cao. Đồng bào dân tộc thiểu số ở đây theo chế độ mẫu hệ nên nhà gái phải nộp tiền cho nhà trai. Điều này gây rất nhiều khó khăn cho nhà gái khi có con đến tuổi lập gia đình…
Nói về nguyên nhân dẫn đến tảo hôn và hôn nhân cận huyết ở xã Đất Bằng, ông Rô Krik cho biết, do nhận thức của thế hệ trẻ về tác hại của tảo hôn, hôn nhân cận huyết còn thấp. Bên cạnh đó, còn do ảnh hưởng của phong tục tập quán, phụ nữ quá tuổi chưa lập gia đình lo bị “ ế chồng”. Và do mong muốn của cha mẹ, anh em, họ hàng mong con gái có chồng sớm, đỡ được mối lo trong nhà.
Cùng với phong tục lạc hậu ăn sâu vào cộng đồng dân tộc thiểu số ở vùng sâu, vùng xa. Nhiều dân tộc quan niệm, cùng họ thì không được lấy nhau nhưng khác họ có thể lấy nhau. Kết hôn như vậy họ hàng càng thêm thân thiết, giữ được tài sản, không lo mất tài sản cho người ngoài… Đây là điều khiến cho tình trạng hôn nhân cận huyết vẫn còn.
Phải do chính đồng bào DTTS thay đổi, xóa bỏ
 |
Những lời ru buồn ở thôn Ma Giai ( Đất Bằng- Prông Pa- Gia Lai). Ảnh PV |
Để giảm thiểu tình trạng tảo hôn trong vùng đồng bào DTTS, Gia Lai đã triển khai Đề án “Giảm thiểu tình trạng tảo hôn và hôn nhân cận huyết thống trong vùng dân tộc thiểu số giai đoạn 2015 - 2020”. Cả hệ thống chính trị đã vào cuộc nhưng tảo hôn vẫn là vấn đề nhức nhối, chưa tìm được hướng giải quyết triệt để. Đơn cử, đỉnh điểm năm 2017, tỉnh Gia Lai có gần 1.400 cặp nam, nữ tảo hôn, trong đó 97% là người DTTS và đều nằm trong danh sách hộ nghèo của địa phương.
Theo báo cáo của Sở Y tế tỉnh Gia Lai năm 2022, huyện Krông Pa là một trong những huyện đứng đầu tỉnh Gia Lai với 127/882 cặp tảo hôn và 01 cặp kết hôn cận huyết; Tỷ lệ DTTS của Krong Pa chiếm tới 70%, Gia Rai, Chăm, Ê Đê là 03 DTTS lớn nhất nơi đây. Cuộc sống khó khăn, chủ yếu lên nương làm rẫy hoặc những người lớn thường xa nhà đi làm công nhân để tăng thêm thu nhập (số hộ nghèo chiếm 17,9%, cận nghèo là 10,7% nhưng 90% trong số họ là hộ DTTS).
Chị A Lê H’Bát, cộng tác viên dân số xã Đất Bằng, huyện Krông Pa chia sẻ: Để người dân hiểu tảo hôn là trái pháp luật và gây nhiều hệ lụy cho chính bản thân, gia đình, xã hội là cả một vấn đề nan giải. Mặc dù là người địa phương nhưng khi đi vận động, tuyên truyền, chị thường bị bà con xa lánh.
Theo ông Rô Krik, thời gian qua, xã đã tăng cường tuyên truyền, vận động bà con qua nhiều kênh: giáo dục, răn đe để người dân nhận thức được tác hại của tảo hôn và hôn nhân cận huyết thống. “Chúng tôi đã và đang tiếp tục đẩy mạnh các hoạt động tuyên truyền rộng rãi đến từng hộ gia đình về công tác dân số - kế hoạch hóa gia đình, áp dụng các biện pháp tránh thai trong độ tuổi sinh sản, vấn nạn tảo hôn và hôn nhân cận huyết thống…
Để triển khai có hiệu quả, giảm tình trạng tảo hôn, hôn nhân cận huyết, theo ông Rô Krik cần tăng cường tuyên truyền, vận động người dân, đặc biệt là ở lứa tuổi thanh, thiếu niên qua nhiều kênh. Và cũng cần có biện pháp xử lý hành chính thì mới có thể giảm được. Trong đó, Hội LHPN và Đoàn TNCS HCM là lực lượng nòng cốt, đi đầu trong việc tuyên truyền vận động và có biện pháp, mô hình cụ thể.
Bà Rcom H’Ploat, Chủ tịch Hội LHPN xã Đất Bằng cho biết: “Chúng tôi có Câu lạc bộ nói không với tảo hôn, hôn nhân cận huyết mới thành lập từ năm 2021, với 30 thành viên. Câu lạc bộ sinh hoạt định kỳ 1 quý 1 lần. Hiệu quả chưa cao nhưng đây không phải là việc có thể thay đổi trong ngày một, ngày hai. Vì thế, chúng tôi vẫn kiên trì vận động chị em có con trong độ tuổi vị thành niên tham gia, từ từ giúp họ thay đổi nhận thức, giúp giảm dần tình trạng tảo hôn và hôn nhân cận huyết”...
Có thể nói, với những hành vi liên quan đến tập tục lạc hậu, cần được phê phán và xử phạt theo quy ước, hương ước thôn. Với những vụ việc có tính chất nghiêm trọng, cần xử lý theo quy định của pháp luật để làm gương, răn đe, với phương châm giảm dần, tiến tới xóa bỏ.
Và điều quan trọng, nhiều ý kiến chuyên gia cho rằng, để khắc phục những quan niệm, hủ tục lạc hậu, bảo vệ quyền của phụ nữ và trẻ em gái phải do chính đồng bào cải tạo, xóa bỏ. Bởi lẽ, họ chính là chủ thể hành vi của tập tục đó nên chỉ có chính họ mới có thể giải quyết vấn đề của họ, không ai có thể đứng ra làm thay. Do đó, đòi hỏi đồng bào và chính bản thân phụ nữ và trẻ em gái vùng DTTS phải không ngừng nỗ lực, cố gắng vươn lên trong cuộc sống. Phải nâng cao hiểu biết, năng lực, có tri thức, kỹ năng nghề nghiệp, năng động sáng tạo, có lối sống văn hóa, có lòng nhân đạo, để tự tin khẳng định mình.
Và như thế, phụ nữ và trẻ em gái cần có đủ năng lực và sự chủ động trong cuộc sống sẽ là điều kiện quan trọng để họ tự bảo vệ các quyền của mình.
Tảo hôn nữ cao hơn nam gấp 3 - 4 lần
Theo số liệu điều tra thực trạng kinh tế - xã hội 53 DTTS năm 2019 của Tổng cục Thống kê, Tây Nguyên có tỷ lệ tảo hôn cao nhất. Năm 2018, con số này là 27,5%; tiếp theo là trung du và miền núi phía Bắc là 24,6% và Bắc Trung bộ và duyên hải miền Trung là 22,4%. Tỷ lệ người DTTS kết hôn cận huyết thống năm 2018 là 5,6%. Điều đáng lo ngại là ở độ tuổi dưới 16, trẻ em nữ DTTS kết hôn cao gấp 3,4 lần trẻ em nam (685 em trai và 2.306 em gái).
