Các bản làng nằm sát dưới chân núi của xã Phúc Sen (huyện Quảng Uyên, Cao Bằng) đều có nghề rèn truyền thống. Hàng trăm năm nay, các nghệ nhân làng rèn đang giữ bí kíp độc đáo về nghề rèn, hiếm nơi nào có được. Các nghệ nhân phải luyện đôi mắt đến độ tinh thông mới cho ra được những sản phẩm bền, sắc.
Khám phá làng rèn Phúc Sen
Từ thành phố Cao Bằng vượt chặng đường chừng 30km, theo quốc lộ 3 hướng đi Cửa khẩu Tà Lùng, cuối cùng chúng tôi cũng tìm đến các làng rèn của xã Phúc Sen. Vừa đến nơi, khách choáng ngợp đến đinh tai nhức óc bởi những âm thanh dồn dập được phát ra từ các lò rèn thủ công truyền thống.
Ghé thăm lò rèn của gia đình ông Lương Văn Pờ (56 tuổi), vợ là bà Lương Thị Thìn (53 tuổi, đều là người Nùng An), ông Pờ chia sẻ: “Chúng tôi cứ ráo mồ hôi là hết tiền, dù có nặng nhọc nhưng cả làng vẫn gắn bó với nghề. Ở làng Tình Đông này cả thảy 21 hộ đều làm rèn. Không riêng gì làng tôi mà các làng Chang Trên, Chang Dưới cũng đều gắn bó với nghề này”.
Ông Pờ nối nghiệp nghề rèn của gia đình từ năm 13 tuổi. Đối với ông, yếu tố quan trọng nhất chính là đôi mắt, cộng với sự linh hoạt trong quá trình tạo hình sản phẩm.
Theo ông Pờ, trong làng không chỉ có đàn ông rèn dao, búa… mà ngay cả phụ nữ cũng làm công việc nặng nhọc này. Hàng ngày bà Thìn vợ ông Pờ dậy từ rất sớm để chuẩn bị lên lửa cho bếp lò. Khi lò nung đã đỏ lửa, ông Pờ sẽ đưa phôi thép vào lò để tạo hình cho sản phẩm. Sau khi tạo hình xong, hai vợ chồng sẽ dùng búa để đập.
Có lẽ không nơi nào lại có phụ nữ dẻo dai và khỏe mạnh như ở Phúc Sen. Tưởng chừng những công việc này chỉ dành riêng cho đấng mày râu, nhưng những người phụ nữ ở làng rèn họ vẫn đập từng nhát búa rất uyển chuyển, chắc chắn. Nhờ vào bàn tay mềm mại của người phụ nên các sản phẩm của làng rèn mới thể hiện sự hài hòa.
Nói về ông tổ của nghề rèn, ông Pờ cho biết: “Xưa kia ở vùng núi này đất đá khô cằn, chẳng trồng được cây gì nên cái đói, cái nghèo cứ bám riết. Theo các cụ kể, từ lâu lắm rồi cũng không ai nhớ, bỗng một hôm có một ông cụ khắc khổ nhưng lại rất tinh tường về kỹ thuật rèn dao... Ông thấy người dân lam lũ nên mới truyền lại nghề”.
Nhờ có nghề rèn nên cuộc sống của đồng bào mới ấm no, sung túc. Các sản phẩm của làng rèn được bà con trong vùng rất ưa chuộng. Có người còn ví von nói rằng, dao của Phúc Sen chặt vào cây, cây đổ rầm rầm, đụng vào đất đá, đất đá bật tung lên.
Để có danh tiếng như vậy, các nghệ nhân phải dùng chân, tay, sức khỏe, cảm nhận của đôi tai và khả năng tư duy để vận dụng vào đôi mắt. Bởi mắt chính là “nhãn thần” để điều chỉnh nhiệt độ của lò nung, tránh các tia lửa phát quang gây hại sức khỏe.
Kỳ bí kỹ thuật rèn dao, búa bằng mắt
Để khám phá những nét độc đáo trong quá trình rèn dao, chúng tôi còn đi sâu vào các lò rèn ở làng Chang Trên. Theo lời chỉ dẫn của một số người trong làng, chúng tôi đã tìm đến nhà ông Nông Minh Nhật, một cao niên đã gắn bó với nghề rèn từ nhiều năm nay. Tuy không còn trực tiếp làm nghề nhưng hàng ngày ông Nhật vẫn truyền lại các kỹ thuật cùng những bí kíp rèn dao “bằng mắt” cho con cháu.
Ông Nhật cho biết: “Phúc Sen có 10 xóm, trong đó có 6 xóm làm nghề rèn. Với cách rèn dao độc đáo này thì không có vùng nào bắt chước được. Xưa kia chúng tôi phải mua dao ở bên ngoài mang về dùng, ngày nay nhờ có công nghệ và kỹ thuật rèn nên sản phẩm của Phúc Sen đã xuất đi nhiều tỉnh, kể cả sang Trung Quốc”.
Theo ông Nhật, hiện trong xã có tới 158 lò rèn, với hơn 300 thợ. Đồng bào nơi đây họ vẫn duy trì cách rèn dao, búa bằng than củi. Vì dùng bằng than củi các thợ rèn rất dễ để điều chỉnh nhiệt độ của lò nung. Nhờ vào đôi mắt tỏ tường của mình, người thợ có thể xác định được độ chín của sản phẩm để kịp nhúng vào nồi nước tôi ngay bên cạnh, đây chính là giai đoạn quyết định đến chất lượng của sản phẩm sau này.
Nguyên liệu chính để rèn dao là phôi thép. Đồng bào nơi đây thường thu mua lá nhíp của ô tô để làm nguyên liệu. Nguyên liệu bền, chắc và cứng nhất vẫn là lá nhíp của xe “U-oát”. Sau khi có nguyên liệu họ sẽ cho vào lò nung để tạo hình sản phẩm. Đây là giai đoạn quan trọng và chỉ có người thợ cả mới cảm nhận được, bởi mắt nhìn không chuẩn thì sản phẩm sẽ bị dẻo do nung còn non hoặc giòn do nung quá già.
Các sản phẩm ở xã Phúc Sen nhìn bề ngoài không có độ bóng bẩy nhưng nói về độ bền thì hiếm nơi nào có được. Ông Nông Văn Hiệp người đã rèn ra hàng nghìn sản phẩm trong suốt 50 năm qua cho biết: “Gia đình tôi làm nghề từ bao đời nay, nhưng chưa bao giờ thuê mướn nhân công. Các cụ có dạy, làm dao phải gia truyền thì mới bền lâu. Bởi vậy nên hàng chục năm nay gia đình tôi vẫn duy trì cách làm ăn này”.
Trung bình mỗi sản phẩm ở làng nghề sẽ có giá bán từ 20 đến 200 nghìn đồng, tùy vào chủng loại và kích cỡ. Theo Trưởng thôn Nông Văn Thái, xóm Tình Đông, hiện các sản phẩm của làng rèn Phúc Sen được bà con trong và ngoài tỉnh rất ưa chuộng. Vào những dịp cuối năm công việc rèn dao, búa của các lò rèn ở Phúc Sen trở nên nhộn nhịp vì có rất nhiều đơn đặt hàng từ Hà Giang, Tuyên Quang, Bắc Kạn, Hà Nội...”.
Có thể nói rằng, các sản phẩm của làng rèn không chỉ là những sản phẩm dùng cho thường ngày mà nó đã trở thành một trong những sản phẩm văn hóa phi vật thể của dân tộc. Sờ vào các sản phẩm cho ta có cảm giác trơn lạnh tận vào tim. Chính vì thế nên các sản phẩm nơi đây đã trở thành một thương hiệu nức tiếng của xã Phúc Sen.
