Hương rừng nồng ấm ở Đồng Phúc
(PLVN) - Khi hoàng hôn buông xuống trên những sườn núi xanh thẳm của xã Đồng Phúc, hương thơm thân quen lại lan tỏa khắp bản làng, mùi cơm nếp hòa với men lá từ chum, nồi đồng. Đó không chỉ là mùi rượu, mà là mùi của đất, của rừng, của văn hoá dân gian được giữ gìn suốt bao đời.
Ở Đồng Phúc hôm nay, có những người đang nỗ lực truyền lại nghề nấu rượu men lá, để mỗi ly rượu là một câu chuyện về núi, về người, về bản sắc quê hương.
Rượu men lá không phải là sản phẩm công nghiệp. Theo tài liệu về rượu men lá tại nhiều vùng miền núi phía Bắc, đây là loại rượu gạo được ủ bằng men làm từ lá cây, rễ cây, thân cây, các loại thảo mộc rừng không dùng men công nghiệp, không pha hóa chất.
Ủ men lá truyền thống có thể gồm hàng chục loại thảo mộc từ lá, rễ, vỏ cây, mỗi vị có tác dụng riêng. Loại giúp tạo hương, tạo vị, hỗ trợ men phát triển, thậm chí có thể hỗ trợ tiêu hóa, giải nhiệt, tăng độ “êm” cho rượu.
Quá trình làm men lá rất công phu. Thảo mộc được hái từ rừng, phơi khô, nghiền hoặc giã nhỏ, trộn với bột gạo nếp để nặn thành bánh men, rồi ủ khô, thông thường từ 15-20 ngày hoặc hơn, tùy công thức từng vùng. Sau đó, gạo nếp được hấp/chưng, trộn với men lá, ủ cơm kỹ lưỡng, rồi chưng cất bằng nồi đồng hoặc nồi gang, trên bếp củi, giữ lửa đều để rượu chảy ra vào chum sành.
Khác với rượu công nghiệp, rượu men lá là rượu nấu thủ công toàn bộ, từ khâu chọn nguyên liệu, làm men, ủ, chưng cất, ủ lại. Đó là lý do khiến mỗi mẻ rượu mang đậm dấu ấn riêng của người làm, của vùng đất.
Nhờ men lá và gạo nếp, rượu men lá có hương vị rất khác so với rượu nấu công nghiệp hay pha cồn trắng. Người thưởng thức thường nhận thấy rượu “êm, mát, nhẹ, hậu ngọt, không gây đau đầu, không khát nước” mà thay vào đó là hương thảo mộc, mùi đất rừng, vị nếp và cảm giác dễ chịu.
Rượu men lá ở Đồng Phúc hòa quyện thiên nhiên, đất trời, con người. Rượu men lá được nhiều người tìm đến không chỉ để uống, mà để cảm nhận bản sắc văn hoá, nhớ về cội nguồn.
Tại xã Đồng Phúc, ông Tô Hữu Hoài là một trong những người tâm huyết nhất với nghề nấu rượu men lá truyền thống. Ông kể rằng từ nhỏ, khi mới học lớp 3, đã theo các cụ trong làng học cách làm rượu, “ngửi mùi men, mùi gạo, mùi rừng” và từ đó yêu nghề.
Đến khi trưởng thành, ông quyết định giữ nghề, giữ phương pháp thủ công, giữ sạch, không dùng men công nghiệp, không pha hóa chất. Ông chỉ dùng men lá, gạo nếp, nước suối, thảo mộc rừng. Với ông, rượu không chỉ để uống, mà là để giữ hồn quê, giữ ký ức, giữ bản sắc.
Dịp gần Tết, khi gạo nếp vàng ươm, khi thảo mộc rừng đang dồi dào, là lúc ông và vài gia đình trong xã bắt tay vào nồi rượu men lá. Nồi đồng đỏ lửa, hương men lá lan tỏa trong khói bếp, lời cười nói vang lên, lửa rượu cũng là lửa gắn kết cộng đồng, trai gái làm men, người lớn ủ rượu, già trẻ tham gia.
Ông Hoài từng tâm sự: “Tôi nấu rượu không phải để làm hàng loạt, mà để dành cho khách quý, cho người thân, để khách đến chơi bản uống một chén, thấy nhớ mùi núi, nhớ mùi rừng, nhớ mùi quê”.
Ông Hoài cho rằng, nếu biết trân trọng cây rừng, trân trọng đất, thì rượu men lá sẽ còn sống mãi, không mai một.
Đồng Phúc nằm giữa rừng núi, có thảo mộc tự nhiên, có suối, có đất rẫy, là những yếu tố hoàn hảo để làm rượu men lá. Nguồn nước suối mát, trong lành, cây thuốc rừng phong phú, khí hậu mát mẻ, tất cả hội tụ giúp men lá phát huy tốt nhất hương vị, giúp rượu khi thành phẩm giữ được vị “êm, ngọt hậu, mùi thảo mộc”.
Nhưng quan trọng hơn, ở Đồng Phúc, người dân vẫn yêu nghề, vẫn nấu rượu bằng phương pháp truyền thống và có tâm với rượu quê. Đó chính là yếu tố sống còn để rượu men lá không chỉ tồn tại mà phát triển.
Với đặc điểm lên men tự nhiên, nguyên liệu từ thiên nhiên, không hóa chất, rượu men lá được nhiều người xem là thức uống “thuần Việt, an toàn hơn”. Có nơi còn quan niệm rượu men lá tốt cho tiêu hóa, giúp người uống dễ chịu, ấm bụng, phù hợp cho tiết trời lạnh miền núi.
Trong bối cảnh người dân đô thị ngày càng tìm về nguồn cội, tìm chốn bình yên, tìm trải nghiệm, rượu men lá mang đến “vị quen – mùi quê” mà nhiều người nhớ về. Vì vậy, rượu men lá không chỉ là thức uống, mà còn là quà biếu, là kỷ niệm, là hương vị bản sắc.
Với cộng đồng dân tộc, rượu men lá còn gắn với văn hoá lễ tết, đám cưới, tín ngưỡng, là thứ giúp kết nối cộng đồng, giữ truyền thống.
Với các điều kiện thiên nhiên và bản sắc văn hoá, Đồng Phúc hoàn toàn có thể phát triển mô hình du lịch cộng đồng, trải nghiệm nghề truyền thống, thưởng thức rượu men lá, ẩm thực bản địa đáp ứng nhu cầu ngày càng lớn của du khách trong và ngoài nước.
Không ít du khách muốn mang theo một “mảnh quê” về thành thị: rượu men lá, chum sành, bình hồ lô, vài chiếc bánh men còn nguyên mùi rừng đó là quà quý, là ký ức, là câu chuyện để kể lại với bạn bè, người thân.
Nhìn ra nhu cầu của du khách, nhiều hộ, cá nhân sẵn sàng chia sẻ dạy nghề, hướng dẫn làm men, nấu rượu để du khách trải nghiệm thực tế, giống như một tour du lịch văn hoá. Ở Đồng Phúc, nếu có hỗ trợ về cơ sở hạ tầng, homestay, vệ sinh, an toàn mô hình này có thể mở rộng.
Khi rượu men lá được đóng chai, đóng gói, mang nhãn rõ nguồn gốc, hướng dẫn sử dụng, rượu có thể trở thành đặc sản nhà làm, quà biếu, thậm chí hàng tiêu dùng phổ biến, chiếm lợi thế với người tìm sản phẩm tự nhiên, truyền thống.
Với ông Hoài và một số người dân tâm huyết, rượu men lá không chỉ là chuyện kinh tế mà là trách nhiệm với thiên nhiên, với nghề tổ, với bản sắc. Họ mong muốn có kế hoạch trồng lại thảo mộc rừng, bảo vệ rừng, bảo vệ suối nguồn để mai sau vẫn có men, có rượu, có rừng.
Đồng thời, người dân mong muốn có sự hỗ trợ từ chính quyền về vệ sinh an toàn thực phẩm, hướng dẫn kỹ thuật, hỗ trợ quảng bá để rượu men lá xứng đáng với giá trị văn hoá, có cơ hội phát triển bền vững.
Ngoài ra, cần có lớp truyền nghề, dạy lại cho thế hệ trẻ để nghề không mai một, để rượu men lá tiếp nối, để bản sắc vẫn sống mãi.
Ông Hoài cũng mong muốn du lịch cộng đồng, du lịch trải nghiệm, homestay phát triển, để du khách gần xa có thể thấy, thử, hiểu, yêu, lan truyền tình yêu với rượu men lá, với Đồng Phúc.
Rượu men lá với vị ngọt nồng hương rừng, vị nồng ấm của nếp, vị mềm dịu của men lá không chỉ là thức uống. Đó là bản giao hưởng giữa đất và người, giữa thiên nhiên và văn hóa, giữa ký ức và hiện tại.
Khi bạn cầm trong tay chai rượu men lá Đồng Phúc, khi bạn ngồi bên bếp củi, nghe tiếng nước suối, nghe khói bếp, nghe tiếng cười nói thân quen, bạn không chỉ thưởng thức rượu. Bạn đang lắng nghe câu chuyện về một bản làng biết giữ nghề, biết yêu rừng, biết gìn giữ quê.
Và nếu một ngày, rượu men lá được nhiều người biết đến hơn, khách du lịch tìm về, người trẻ học nghề, người già truyền nghềthì đó không chỉ là sự hồi sinh một thức uống truyền thống. Đó là sự hồi sinh của văn hóa, của bản sắc, của hồn quê Việt.
Với tâm huyết của những người như ông Hoài, với tinh thần gìn giữ văn hóa, với xu hướng du lịch tìm về thiên nhiên, trở lại bản làng, rượu men lá hoàn toàn có thể trở thành một trải nghiệm của khách du lịch.
Rượu men lá, giọt men của rừng, giọt men của đất là một trải nghiệm khó quên của du khách khi ghé mảnh đất Đồng Phúc.