Hoàn thiện chính sách trợ giúp pháp lý: Mở rộng đối tượng, tăng cường nguồn lực và nâng cao vai trò chính quyền địa phương

Mở rộng điều kiện và hình thức thực hiện TGPL đối với cộng tác viên

Trước hết, về điều kiện trở thành cộng tác viên TGPL, dự thảo đề xuất sửa đổi Điều 24 theo hướng chặt chẽ nhưng linh hoạt hơn. Theo đó, công dân Việt Nam có phẩm chất đạo đức tốt, có trình độ cử nhân luật trở lên, có sức khỏe bảo đảm và không thuộc các trường hợp đang bị xử lý kỷ luật, bị truy cứu trách nhiệm hình sự hoặc chưa được xóa án tích sẽ đủ điều kiện được xem xét cấp thẻ cộng tác viên TGPL.

Đáng chú ý, Giám đốc Sở Tư pháp sẽ là người xem xét và cấp thẻ cộng tác viên trên cơ sở nhu cầu của địa phương; còn Giám đốc Trung tâm TGPL Nhà nước sẽ ký hợp đồng với cộng tác viên để thực hiện các vụ việc. Quy định này tạo hành lang pháp lý rõ ràng, tách bạch thẩm quyền và bảo đảm tính linh hoạt trong huy động nhân lực.

Bên cạnh đó, dự thảo cũng bổ sung trường hợp thu hồi thẻ khi cộng tác viên không thực hiện vụ việc trong một năm, vi phạm quy định chuyên môn hoặc không ký hợp đồng theo đề nghị của Trung tâm. Điều này giúp kiểm soát chặt chẽ chất lượng đội ngũ và tăng tính chuyên nghiệp.

Đặc biệt, cộng tác viên TGPL sẽ được bổ sung quyền tham gia tố tụng và đại diện ngoài tố tụng – những hình thức vốn chỉ dành cho trợ giúp viên pháp lý và luật sư trước đây. Việc sửa đổi khoản 1 Điều 31 và khoản 1 Điều 33 theo hướng mở rộng hình thức TGPL cho cộng tác viên được đánh giá là phù hợp với chủ trương xã hội hóa dịch vụ công, đồng thời tăng cường nguồn lực cho hệ thống.

Theo đánh giá, chính sách này giúp huy động đội ngũ có chuyên môn pháp luật mà không làm phát sinh biên chế, quỹ lương từ ngân sách. Cộng tác viên làm việc theo hợp đồng, hưởng thù lao theo vụ việc, từ đó giảm chi phí hành chính và tối ưu hóa sử dụng nguồn lực. Ở nhiều địa bàn rộng, vùng sâu, vùng xa, cộng tác viên tại chỗ có thể tiếp cận người dân nhanh chóng, giảm chi phí và thời gian đi lại, cải thiện hiệu quả TGPL.

Mở rộng đối tượng được trợ giúp pháp lý

Cùng với đó, dự thảo cũng sửa đổi, bổ sung Điều 7 theo hướng mở rộng đáng kể người thuộc diện được TGPL. Theo nội dung đề xuất, nhóm người từ đủ 16 đến dưới 18 tuổi trong nhiều vị trí tố tụng (bị tố giác, bị kiến nghị khởi tố, bị buộc tội, bị hại, người làm chứng…) sẽ được đưa vào diện TGPL bắt buộc. Đây là bước tiến lớn trong bảo vệ người chưa thành niên theo Luật Tư pháp người chưa thành niên.

Dự thảo đồng thời bổ sung người khuyết tật, nạn nhân và người đang được xác định là nạn nhân của mua bán người, người nước ngoài theo điều ước quốc tế… vào diện được hỗ trợ. Nhìn chung, các nhóm này đều thuộc diện yếu thế, dễ bị tổn thương và đã được quy định ở các luật chuyên ngành; vì vậy việc ghi nhận trong Luật TGPL giúp hệ thống pháp luật đồng bộ, thống nhất và thuận lợi khi áp dụng.

Về mặt xã hội, mở rộng đối tượng TGPL góp phần giảm tranh chấp, khiếu kiện, tiết kiệm chi phí xã hội và nâng cao hiệu quả hoạt động tư pháp. Về dài hạn, khi nhận thức pháp luật tăng lên, số lượng vụ việc yêu cầu TGPL có xu hướng giảm, phù hợp với xu thế phát triển.

Mở rộng lĩnh vực trợ giúp pháp lý

Để đáp ứng nhu cầu thực tiễn, dự thảo sửa đổi khoản 1 Điều 26 theo hướng: TGPL sẽ được thực hiện trong tất cả các lĩnh vực pháp luật, bao gồm cả kinh doanh – thương mại. Việc mở rộng này giúp người yếu thế có thể tiếp cận tư vấn khi tham gia hoạt động hợp đồng, đầu tư, tín dụng… giúp phòng ngừa rủi ro và giảm tranh chấp kinh doanh.

Một điểm đáng chú ý khác là sửa đổi Điều 28, công nhận “thông báo của cơ quan tiến hành tố tụng” là một hình thức yêu cầu TGPL. Khi đó, người dân – đặc biệt là bị can, bị cáo, người bị buộc tội – không cần nộp đơn; yêu cầu được xác lập tự động khi cơ quan tố tụng gửi thông báo. Quy định này góp phần giảm thủ tục hành chính và tăng quyền tiếp cận TGPL trong các vụ án hình sự.

Để nâng cao hiệu quả triển khai, dự thảo đề xuất sửa đổi khoản 4 Điều 40 và bổ sung Điều 42a, giao thêm trách nhiệm cho UBND cấp tỉnh và cấp xã. Trong đó, UBND cấp xã phải theo dõi, thống kê người thuộc diện được TGPL; truyền thông, hướng dẫn và giới thiệu người dân đến Trung tâm TGPL khi cần thiết. Các nhiệm vụ này sẽ đưa TGPL đến gần cơ sở hơn, giảm chi phí, rút ngắn thời gian và phòng ngừa tranh chấp ngay từ đầu.