Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), tăng thuế và giá thuốc lá là giải pháp quan trọng, đóng góp khoảng 60% hiệu quả trong việc giảm tỉ lệ sử dụng thuốc lá. WHO ước tính khi tăng thuế để giá tăng 10% thì sẽ giảm tiêu dùng khoảng 4%-5%. Đặc biệt, có thể giảm tới 10% hoặc hơn ở trẻ em và người nghèo.
Kinh nghiệm tăng thuế của Thái Lan và Philippines
Tại Thái Lan, quốc gia này áp dụng thuế thuốc lá theo tỷ lệ % tính trên giá bán buôn (khác với thuế Việt Nam theo tỷ lệ % tính trên giá xuất xưởng). Từ năm 1993 đến năm 2017, Chính phủ Thái Lan đã thực hiện 11 lần tăng thuế (trung bình 2 năm tăng một lần) từ mức thuế 55% lên 90% trên giá bán buôn (tương đương với việc tăng từ 120% lên 700% nếu tính trên giá xuất xưởng như cách tính thuế của Việt Nam).
Từ năm 2018, Thái Lan chuyển sang áp dụng hệ thống thuế hỗn hợp với các mức thuế suất được phân theo hai nhóm.
Việc đánh thuế thuốc lá cao và tăng thuế liên tục đã đem lại những kết quả rất tích cực, tỉ lệ hút thuốc lá của người trưởng thành trong toàn quốc đã giảm từ 32% (năm 1991) xuống còn 17,4% (năm 2021). Đồng thời tăng thu ngân sách từ thuế thuốc lá của Thái Lan gấp hơn 4 lần, từ 500 triệu USD (năm 1993) lên 2,1 tỉ USD (năm 2021).
Còn tại Philippines, đất nước này áp dụng thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá theo hệ thống thuế tuyệt đối. Đây là quốc gia đã thực hiện thành công tăng thuế thuốc lá, giúp giảm 30% tỷ lệ hút thuốc lá và tăng thu thuế hơn 400%.
Trước năm 2012, hệ thống thuế áp theo 4 nhóm sản phẩm với các mức thuế khác nhau dao động từ 2.72 Peso tới 28.3 peso một bao thuốc, tùy thuộc vào mức giá bán sản phẩm. Từ năm 2013-2017, Philippines tăng mạnh thuế suất đều đặn qua các năm. Đến năm 2017, chỉ áp dụng một mức thuế chung 30 Peso/bao thuốc (khoảng 0,75 đô la Mỹ). Từ 2018-2023, thuế suất tiếp tục tăng đều mỗi năm, đạt mức 60 peso/bao (~1 USD/bao) vào 2023. Từ sau 2023, mức thuế tiếp tục điều chỉnh tăng mỗi năm 5%.
So với năm 2012, thuế tiêu thụ đặc biệt với thuốc lá cao cấp tăng 110% và thuốc lá phổ thông tăng hơn 700%.
Những lợi ích nổi bật mang lại từ việc tăng thuế thuốc lá ở Phillipines có thể kể đến như: Sản lượng tiêu thụ trong nước giảm từ 5,76 tỷ bao thuốc năm 2012 xuống 4,97 tỷ bao năm 2013. Tiêu thụ thuốc lá bình quân đầu người/năm giảm từ 1.304 điếu (năm 2015) xuống 874 điếu (năm 2020).
Theo điều tra GATS tại Phillipines năm 2009 và năm 2021 cho thấy tỷ lệ hút thuốc lá ở người trưởng thành Philippines giảm từ 27% năm 2009 xuống 19.5% năm 2021.
Đáng chú ý, doanh thu từ thuế tiêu thụ đặc biệt đã tăng mạnh mẽ từ 680 triệu USD năm 2012 lên 2,9 tỷ USD năm 2022 (gấp 4 lần). Phần lớn doanh số gia tăng từ thu thuế thuốc lá được dành cho y tế, chủ yếu là vào chương trình bảo hiểm y tế quốc gia. Số gia đình nghèo được được Chương trình Bảo hiểm Y tế Quốc gia chi trả tăng từ 5,2 triệu người năm 2012 lên 15,3 triệu người năm 2015.
Hướng đi nào cho kịch bản tăng thuế thuốc lá tại Việt Nam?
Kinh nghiệm ở Thái Lan và Phillipines cho thấy, khi thuế tăng thì tiêu thụ giảm, tỷ lệ hút thuốc giảm nhưng thu thuế của Chính phủ vẫn tăng cao. Khi so sánh tỷ lệ thuế, tiêu dùng và doanh thu thuế của của Thái Lan, Philippines và Việt Nam, có thể thấy tổn thất lớn về doanh số thu thuế do áp thuế thuốc lá thấp ở Việt Nam.
Cụ thể, sản lượng thuốc lá tiêu thụ ở Thái Lan ít hơn ½ so với sản lượng tiêu thụ ở Việt Nam (1,7 tỷ bao so với 4,2 tỷ bao) nhưng doanh số thu thuế từ thuốc lá lại cao gấp 3 lần (2.1 tỷ USD so với 767 triệu USD). Tương tự, sản lượng thuốc lá tiêu thụ ở Philipines thấp hơn đáng kể so với Việt Nam (3,35 tỷ bao so với 4,2 tỷ bao) nhưng doanh thu từ thuế cũng cao gấp hơn 4 lần (2,9 tỷ USD so với 767 triệu USD).
Điều này cho thấy tỷ lệ thuế Việt Nam còn rất thấp và nếu tăng thuế thì nguồn thu ngân sách sẽ tăng lên rất đáng kể.
|
So sánh tỷ lệ thuế, sản lượng và thu thuế của Thái Lan, Philippines và Việt Nam năm 2021. |
Từ những kết quả phân tích về lợi ích của tăng thuế thuốc lá và những kinh nghiệm thực tế về cải cách thuế thuốc lá tại các quốc gia cho thấy việc tăng thuế thuốc lá là một chính sách “Cùng thắng - (win – win)” vì vừa phát huy được hiệu quả trong giảm mức tiêu dùng vừa mang lại nguồn thu cho ngân sách nhà nước. Xét về tổng thể, tăng thuế thuốc lá mang lại lợi ích cho toàn xã hội về cả sức khỏe và kinh tế.
Tuy nhiên, để chính sách thuế có thể phát huy được tác dụng hữu hiệu, cần thiết phải phải tăng mạnh mức áp thuế và tăng liên tục như kinh nghiệm của Philipines, Thái Lan...
So sánh với thực tế trong nước những năm qua cho thấy nếu chỉ tăng thuế một lần và ở mức thấp thì tiêu dùng chỉ giảm trong ngắn hạn rồi lại tăng trở lại. Do đó, thuế thuốc lá phải tăng đều qua các năm để đảm bảo theo kịp mức tăng thu nhập và lạm phát.
Không chỉ thế, so với các nước, mức thuế thuốc lá hiện nay ở Việt Nam còn rất thấp (36% giá bán lẻ, 2022), thấp hơn so với mức trung bình của các quốc gia có cùng mức thu nhập (59%) và chỉ bằng 1/2 so với hầu hết các nước ASEAN (Thái Lan 78,6%, Phillipine 71,3%, Singapore 67,5%, Indonesia 62,3%) trong khi theo khuyến cáo của Tổ chức Y tế Thế giới và Ngân hàng Thế giới, tỷ trọng thuế thuốc lá trên giá bán lẻ phải đạt từ 75% trở lên mới thực sự có tác động làm giảm tiêu dùng.
Bởi vậy, Việt Nam cần có chính sách tăng mạnh thuế thuốc lá và tăng đều liên tục qua các năm để đạt mục tiêu kép vừa tăng doanh thu thuế từ thuốc lá vừa giảm được mức tiêu dùng thuốc lá trong cộng đồng.
Để đảm bảo đạt được mục tiêu giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá theo Chiến lược quốc gia về phòng chống tác hại thuốc lá tới năm 2030 đã được Thủ tướng phê duyệt, Bộ Y tế và WHO khuyến nghị cần bổ sung mức thuế tuyệt đối với sản phẩm thuốc lá ở mức ít nhất 5.000 đồng/bao vào năm 2026 và tăng dần đạt 15.000 đồng/bao vào năm 2030, bên cạnh thuế tỷ lệ hiện tại là 75%.
