* Hoàn thiện khung khổ pháp luật về phòng, chống tin giả trong kỷ nguyên số - Kỳ 4
Năm 2011, chính quyền của cựu Tổng thống Ai Cập Mubarak bị sụp đổ chỉ sau 18 ngày kể từ khi tin giả đầu tiên được phát đi trên Facebook đã cho thấy sức công phá khủng khiếp của tin giả. Ngay từ đầu, tin giả đã có xu hướng vừa gây sốc, vừa cực đoan với mục đích khuấy động cảm xúc và thành kiến. Khi tin giả trở thành tin xấu độc, được lan truyền trên không gian mạng có mục đích, có phạm vi ảnh hưởng rộng, hậu quả chúng gây ra không thể đo đếm được.
Tin giả làm suy giảm niềm tin của người dân
Việt Nam là một trong các quốc gia có tỷ lệ dân số sử dụng mạng Internet rất cao. So với năm 2021, số người sử dụng mạng Internet tại Việt Nam đã tăng thêm 5 triệu người vào năm 2022. Theo số liệu thống kê, Việt Nam có gần 80 triệu người sử dụng mạng xã hội, chiếm hơn 78% dân số, trong đó có tới 97,6% số người tham gia sử dụng Facebook. Đáng chú ý, trang mạng xã hội này được đông đảo phụ nữ tin dùng. Bởi vậy, khi tin giả lan truyền chúng tác động rất lớn đến tâm lý, trật tự xã hội, đời sống cộng đồng. Nguy hiểm hơn, tin giả làm suy giảm niềm tin của người dân vào nguồn thông tin chính thống – những thông tin được cung cấp bởi các cơ quan Nhà nước, các cơ quan báo chí có uy tín.
Cẩm nang phòng, chống tin giả của Bộ Thông tin và Truyền thông đã liệt kê các tác hại của tin giả, tin xấu độc như: Làm rạn nứt các mối quan hệ; gây ra những phiền toái, phân biệt đối xử, cô lập, xa lánh cho người liên quan; ảnh hưởng đến uy tín, danh dự của bản thân và của người khác; tổn thương đến sức khỏe cả về thể chất và tinh thần. Cẩm nang phòng, chống tin giả của Bộ Thông tin và Truyền thông cũng dẫn một nghiên cứu chỉ ra rằng, việc ngăn chặn tin tức giả mạo, thông tin sai lệch và lời khuyên có hại trên mạng xã hội có thể cứu sống nhiều mạng người. Cụ thể, nghiên cứu chỉ ra, nếu giảm 10% tỉ lệ lời khuyên sai trên tổng số lời khuyên đang lưu hành (giả sử số lời khuyên sai trong tổng số các lời khuyên đang lưu hành là 50% sẽ giảm còn 40%) có thể cải thiện tình hình dịch bệnh, làm cho 20% dân số không chia sẻ hoặc tin vào lời khuyên sai cũng có tác động tích cực tương tự.
Theo nhận định của Trung tá, TS. Bùi Hoàng Thao, Trường Đại học Kỹ thuật – Hậu cần Công an nhân dân, người già và trẻ nhỏ là 2 nhóm đối tượng dễ bị “phơi nhiễm” nhất đối với tin giả, tin xấu độc vì người già thường ở nhà, tiếp cận thông tin không được đa chiều, đầy đủ nên khó nhận biết tin giả, tin xấu độc còn trẻ nhỏ lại ham mê mạng xã hội, chưa có nhận thức đầy đủ để phân biệt tin giả - tin thật.
Gia tăng tội phạm dùng tin giả để mua bán người
Thống kê của Bộ Công an cho biết, mạng xã hội là nền tảng được các đối tượng phạm tội lan truyền tin giả phổ biến nhất. Gần đây, một thủ đoạn nguy hiểm xuất hiện là tội phạm sử dụng tin giả trên không gian mạng để thực hiện hành vi mua bán người. Các chuyên gia an ninh mạng nhận định, tội phạm mua bán người đã lợi dụng triệt để không gian mạng để lừa gạt, thực hiện hành vi mua bán người một cách nhanh chóng hơn, tiết kiệm chi phí và khó bị phát hiện hơn.
Qua nghiên cứu, phân tích các vụ án mua bán người được lực lượng chức năng phát hiện, điều tra, xử lý tại Việt Nam thời gian qua cho thấy, quá trình thực hiện hành vi phạm tội, các đối tượng gây án có các thủ đoạn sử dụng tin giả đăng tải trên không gian mạng để thực hiện hành vi mua bán người như sử dụng tài khoản giả để tiếp cận, tìm hiểu và làm quen với nạn nhân; sử dụng số điện thoại giả để trao đổi, trò chuyện, giao tiếp với nạn nhân… Các đối tượng cũng đăng tải hình ảnh giả mạo để lấy niềm tin của nạn nhân; đăng tải các thông tin giả để thực hiện hành vi mua bán người; sử dụng các ứng dụng trên không gian mạng để trao đổi thông tin và liên lạc với nạn nhân, điều nạn nhân đến địa điểm gây án.
Thống kê của Bộ Công an cho biết, từ năm 2010 đến tháng 6/2021, lực lượng chức năng đã phát hiện gần 3.500 vụ liên quan đến mua bán người, với 5.000 đối tượng, lừa bán gần 7.500 nạn nhân. Riêng từ năm 2019 đến nay, đã phát hiện hơn 370 vụ, với gần 500 đối tượng, lừa bán hơn 550 nạn nhân. Tội phạm mua bán người đã xuất hiện trên phạm vi 63 tỉnh, thành phố và phần nhiều các hoạt động trên đều có liên quan đến nền tảng mạng xã hội trên không gian mạng. Loại tội phạm này không chỉ có tại Việt Nam mà ở nhiều quốc gia khác trên thế giới, trực tiếp xâm hại đến tính mạng, danh dự của con người, gây ảnh hưởng xấu đến tình hình an ninh, trật tự xã hội và cần bị loại bỏ.
Trong khi đó, hiệu quả công tác đấu tranh với hành vi đưa tin không chính xác, phát tán các video phản cảm, độc hại trên mạng Internet hiện nay vẫn chưa tương xứng với thực trạng. Nguyên nhân là do người sử dụng cho rằng khi cung cấp, phát tán thông tin trên các nền tảng mạng xã hội của nước ngoài khó bị phát hiện danh tính, có tư tưởng “vô danh nên vô trách nhiệm”, không sợ bị xử lý nên tự do phát ngôn và không nghĩ đến hậu quả.
 |
Đại biểu Quốc hội Đỗ Đức Hiển. |
* Đại biểu Quốc hội Đỗ Đức Hiển, Ủy viên Thường trực Ủy ban Pháp luật của Quốc hội:
“Thượng tôn pháp luật phải là nền tảng, là văn hóa khi sử dụng, tiến hành các giao dịch trên môi trường mạng”
Không gian mạng với đặc tính dễ ẩn danh, lan truyền nhanh, khó xác minh, truy vết đã và đang trở thành môi trường phát tán tin giả, tin xấu độc, gây nhiều tác hại nguy hiểm, khó lường. Mặc dù các cơ quan quản lý Nhà nước đã triển khai nhiều giải pháp như hoàn thiện các quy định của pháp luật, tăng cường các biện pháp quản lý thông tin trên mạng nhằm ngăn chặn và xử lý tin giả, tin xấu độc, nhưng cho đến nay đây vẫn là công việc còn nhiều khó khăn, thách thức. Tình trạng tin giả, tin sai sự thật hiện có xu hướng gia tăng trên không gian mạng. Để giải quyết hiệu quả hơn vấn đề này, tôi cho rằng cần chú trọng một số nội dung sau:
Trước hết, để ngăn chặn, xử lý tin giả, tin xấu độc thì cần có công cụ để nhận diện loại tin này, từ đó sàng lọc và ứng xử phù hợp. Mới đây, Bộ Thông tin và Truyền thông đã ra mắt “Cẩm nang phòng chống tin giả, tin sai sự thật trên không gian mạng”. Với những thông tin, kỹ năng cơ bản cần thiết để nhận biết, ứng phó với tin giả, xấu độc, Cẩm nang này cùng với các giải pháp công nghệ nhằm chặn, lọc tin giả, tin xấu độc được thực hiện bởi cơ quan có thẩm quyền sẽ là công cụ quan trọng để hạn chế sự phát tán, ảnh hưởng của những thông tin này trên không gian mạng. Việc cần làm trong thời gian tới là phải làm sao để phát huy hiệu quả của công cụ này trên thực tế.
Bên cạnh đó, xét dưới góc độ pháp luật, trong điều kiện người dân, doanh nghiệp, các cơ quan Nhà nước “sống và làm việc” nhiều hơn trên không gian mạng; điều rất quan trọng là cần bảo đảm nguyên tắc thượng tôn pháp luật. Nên coi thượng tôn pháp luật là nền tảng, là văn hóa khi sử dụng, thực hiện các giao dịch trên môi trường mạng. Mọi tổ chức, cá nhân phải tuân thủ pháp luật khi sử dụng mạng; những trường hợp lợi dụng môi trường mạng đưa thông tin sai, tin xấu độc thì cần có chế tài đủ sức răn đe để xử lý.
 |
Viện trưởng Viện Khoa học pháp lý (Bộ Tư pháp) Nguyễn Văn Cương, |
* Viện trưởng Viện Khoa học pháp lý (Bộ Tư pháp) Nguyễn Văn Cương:
“Cần tham khảo những kinh nghiệm quốc tế trong quá trình hoàn thiện pháp luật”
Trong điều kiện ở nhiều quốc gia, mỗi người dân trưởng thành thường sử dụng nhiều giờ tham gia các hoạt động trên không gian mạng, trong đó, có việc tiếp nhận và lan truyền thông tin trên môi trường mạng Internet, mạng xã hội, thì việc bảo đảm rằng, các thông tin được lan truyền trên không gian mạng là những thông tin xác thực là công việc rất có ý nghĩa.
Tuy nhiên, thực tiễn vận hành của mạng Internet và các mạng xã hội hiện nay cho thấy, bên cạnh những thông tin có giá trị, rất nhiều thông tin sai sự thật, thông tin gian dối, thông tin xấu độc cũng được lan truyền trên không gian mạng này. Có không ít người, do hạn chế trong nhận thức hoặc do các động cơ cá nhân có chủ đích đã phát tán thông tin sai lạc, thông tin gian dối, thông tin xấu độc hoặc tiếp tay cho việc lan truyền thông tin sai lạc, thông tin gian dối, thông tin xấu độc, từ đó, góp phần gây hại sự lưu chuyển lành mạnh các thông tin tốt, thông tin chính xác trên không gian mạng. Điều này không chỉ gây hại cho những người không may phải tiếp nhận các thông tin sai lạc, thông tin xấu độc, gây hại cho uy tín của cá nhân, doanh nghiệp, cơ quan, tổ chức bị phản ánh sai sự thật, mà trong không ít trường hợp còn có hại cho việc bảo đảm an ninh, trật tự, xã hội, xâm hại tới yêu cầu bảo đảm thượng tôn pháp luật trên không gian mạng.
Xuất phát từ thực tế đó, trong những năm gần đây, hầu hết các quốc gia trên thế giới đều bằng hình thức này hay hình thức khác ban hành hoặc sửa đổi, bổ sung quy định pháp luật hiện hành để ngăn chặn, xử lý các hành vi phát tán, lan truyền các thông tin sai lệch, thông tin gian dối, thông tin xấu độc trên không gian mạng. Trong khu vực ASEAN, năm 2018, Malaysia đã ban hành Luật Chống tin giả (Anti-Fake News), năm 2019, Singapore cũng đã ban hành Luật về sự bảo vệ (cá nhân, tổ chức) khỏi các thông tin sai lạc, xuyên tạc trong môi trường trực tuyến (Protection from Online Falsehoods and Manipulation Act).
Các động thái hoàn thiện pháp luật liên quan tới chống tin giả cũng diễn ra ở Indonesia và Philippines trong thời gian gần đây. Chế tài cho sự cố ý phát tán, lan truyền thông tin sai lạc, giả mạo không chỉ là phạt tiền mà còn có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự với mức phạt thậm chí lên tới 10 năm tù.
Đây là những kinh nghiệm quốc tế rất đáng lưu ý trong quá trình hoàn thiện pháp luật để góp phần duy trì trật tự pháp lý lành mạnh, bảo đảm thượng tôn pháp luật trên không gian mạng mà Việt Nam rất nên tham khảo.
