Hồn của người Mường
Hiếm nơi nào lại có nhiều truyện thơ mê đắm lòng người như ở đất Mường. Bởi bên cạnh những áng mo có từ thời đẻ đất đẻ nước, người Mường ở Thanh Hóa vẫn còn giữ được rất nhiều truyện cổ nổi tiếng như: Nàng Nga Hai Mối, Hồ Liêu Út Lót, Vườn Hoa Núi Cối... Truyện được nhiều bậc cao niên thuộc bằng thơ, bởi nó mang tầm vóc và hơi hướng lịch sử. Chỉ cần truyện cất lên là ai cũng xúm lại để lắng nghe. Các mế Mường có thể kể thâu đêm cũng không chán.
Cụ Bùi Thị Thường (95 tuổi) ở thôn Mông Hương, xã Thành Minh, huyện Thạch Thành là người thuộc lòng truyện cổ nức tiếng trong vùng. Chị Quách Thị Canh (cháu gái của cụ) bảo: “Mế nhà tôi nắm giữ cả một kho truyện cổ đấy. Nếu các cháu muốn sưu tầm thì cứ bảo mế kể lại cho mà nghe”.
Mặc dù đã ở cái tuổi “cổ lai hy” tuy nhiên cụ vẫn còn minh mẫn và khỏe mạnh. Trong không gian của lò bếp, cụ vừa nhai trầu vừa sưởi ấm. Khi được hỏi chuyện, cụ nói lanh lảnh bằng tiếng Mường rằng: “Cái gốc của truyện thơ là ở làng Án Long, nay thuộc xã Thạch Bình, huyện Thạch Thành đấy các cháu à. Truyện Nàng Nga Hai Mối cũng thế, chủ yếu là kể bằng thơ Mường”.
Theo lời kể của cụ, truyện rằng có một cô gái tên là nàng Nga, con ông Đạo Cun Đủ, sắc đẹp của nàng tựa như tranh vẽ: “Chân ống đồng, má hồng nhan, mày cong như ánh trăng non đầu tháng, mặt rạng như gương đồng, làm vợ lấy chồng nhà ai cũng xứng đáng”. Đạo Hai Mối là con nhà Lang thuộc Mường Ngoài (Hòa Bình), nghe tin nàng Nga xinh đẹp mới đến làng để xem mặt.
Vào một phiên chợ Hoa, Hai Mối nhìn thấy nàng và có thơ rằng: “Đôi chúng ta gặp nhau đây/ như buồng cau hóa duyên may gặp khách/ như sống áo rách gặp thợ hàng may”. Do cách trở nên nàng Nga bị người cha ép lấy ông Vua Ao Ước nước Lào. Hôm ấy, nàng nhờ chim bồ câu đưa thư. Trong thư chàng biết nàng đã đi lấy chồng rồi. Sang nước Lào, chàng gặp nàng và có đôi lời trách móc, sau đó hai người hẹn nhau ở nương dâu xưa: “Ta hẹn với nhau/ lời ăn đã hết/ tiếng chết đã giao. Anh quay về trước/ em bước theo sau. Đò mong bến làm sao/ bến mong đò như vậy”.
Khi nàng Nga quay về thì thấy Hai Mối đã chết một nửa người ở nương dâu. Nàng cùng em gái khiêng chàng về nhà làm ma. Lo xong đám tang, ông Vua Ao Ước biết chuyện mới dùng con lò đánh vợ ngã từ cầu thang xuống đất. Sau khi nàng Nga chết, ông Vua cũng chết theo. Triều đình thấy vậy mới cho người chôn quan tài Hoàng hậu xuống đất nhưng nó lại nổi lên. Thấy chuyện lạ, họ mới thả trôi quan tài Hoàng hậu cùng ông Vua về bến tiền. Thấy quan tài, dân đã chôn cùng mộ với Hai Mối.
 |
| Cụ Bùi Thị Thường |
Một thời gian sau, trên ba ngôi mộ mọc lên ba cây đa, cây ở giữa đứng một mình, hai cây còn lại vươn cành ra rồi chúng ôm chặt lấy nhau. Người dân thấy lạ mới lập đền thờ cúng tế. Theo cụ Thường, xưa kia vào những đêm mưa lâm râm, có người còn nghe rõ tiếng khóc ai oán phát ra từ ba ngọn cây kia. Kể từ đó, dân bản còn gọi ba cây đa này bằng một cái tên khác là “cây đa hẹn hò”. Bởi đã có nhiều đôi yêu nhau, ra ba cây đa này hẹn hò, và họ đã nên duyên vợ chồng từ đây.
Lưu giữ văn hóa dân tộc
Bà Ngân Thị Póm (82 tuổi), người ở trong bản cho hay: “Trước đây lúc chưa xây lại đền Mẫu, có cậu thanh niên trong làng lấy trộm một cái ấm cổ. Lúc đem về, tự dưng cậu ta bị ốm nằm liệt giường. Mọi người đồn thổi rằng ấm cổ ấy là kỷ vật mà nàng Nga đã rót nước mời chàng Hai Mối uống. Do sợ hãi nên gia đình đã đem lễ vật đến đền làm lễ tạ rồi đặt lại ấm ở chỗ cũ. Kỳ lạ thay, ngay ngày hôm ấy cậu thanh niên này lập tức khỏi ốm. Tiếc rằng qua thời gian, đến nay không ai còn thấy cái ấm ở đâu nữa mặc dù đã có nhiều người tìm kiếm”.
Cụ Póm kể tiếp truyền thuyết: “Sau khi nàng Nga mất, Út Lót là em gái của nàng Nga rất xinh đẹp. Năm ấy triều đình tổ chức khoa thi để tìm người tài giỏi phò Vua giết giặc. Trước khi lên kinh ứng thí, nàng Út Lót phải cải trang thành con trai. Trên đường đi, nàng gặp Hồ Liêu và họ đã kết giao bằng hữu. Mặc dù học chung lớp, tắm cùng một dòng suối nhưng nàng không để lộ thân thể của mình. Đến ngày về, Hồ Liều được gia đình hỏi vợ ở quê. Hôm chia tay, khi trèo lên cây khế hái quả, Út Lót cố tình để lộ thân mình cho chàng biết. Sau đó nàng tự tử, Hồ Liêu biết chuyện cũng tự tử theo”.
Chính vì làng Án Long là cái nôi sản sinh ra nhiều áng truyện cổ, bởi vậy bà con còn truyền tai nhau một câu chuyện: Vào một đêm trăng sáng, người dân nhìn thấy ở phía sau đền Mẫu xuất hiện một ánh hào quang tỏa sáng khắp đồi. Sau đó là hình ảnh một đôi nam nữ cưỡi con ngựa trắng tung vó bay lên trời, kèm theo tiếng hý liên hồi rồi biến mất. Phải chăng đó là ngựa của Hồ Liêu cùng Út Lót lên kinh kỳ, hẹn gặp nhau ở kiếp sau?
Với bà con, truyện thơ là món ăn tinh thần chứa đựng thông điệp của ông cha nhằm gửi gắm lại thế hệ mai sau. Đặc biệt, truyện thơ cổ còn hàm chứa các giá trị hiện đại và nhân văn khi nói lên quyền tự do yêu đương, khát vọng hạnh phúc. Song hành với truyện lại có một vài câu chuyện mang màu sắc liêu trai, huyền bí được người dân thêu dệt truyền tụng, nhưng mục đích là giúp con người ta hướng đến những điều chân – thiện – mỹ. Những câu chuyện ấy được bà con dựng lên với mục đích giữ gìn, bảo vệ di sản của làng, đồng thời nó còn mang hàm ý răn đe, giáo dục con người.
Ông Nguyễn Anh Tài (73 tuổi) là chủ tế kiêm Trưởng ban quản lý đền Mẫu cho biết: “Vì đền là nơi sản sinh ra truyện thơ Mường nên được chúng tôi rất quan tâm và chú trọng. Bởi đền là giá trị sống cho nền văn hóa của dân tộc. Năm 1962 đền Mẫu bị xuống cấp. Mãi đến năm 2007 bà con chúng tôi mới góp công sức để xây lại đền trên nền đất cũ. Hiện tại, Ban Văn hóa xã Thạch Bình đang kết hợp với Phòng Văn hóa huyện Thạch Thành xem xét hồ sơ đền Mẫu để trình Sở Văn hóa Thông tin của tỉnh đề nghị công nhận là di tích lịch sử”./.
