Làm thế nào để có thể mô tả đầy đủ một con người như Tổng thống Libya Muammar Gadhafi? Trong khoảng thời gian kéo dài sáu thập kỉ, nhà lãnh đạo đất nước Libya đã xuất hiện trên vũ đài chính trị thế giới với phong cách độc đáo và khó đoán biết. Một nhà bình luận gần đây đã gọi Gadhafi là “Picasso của chính trị Trung Đông, bởi thay vì thời kì Xanh, Hồng, hay Lập thể, ở Gaddafi là thời kì Pan – Ả rập, Pan – Hồi giáo, Pan – Châu Phi.
Những bức ảnh về Muammar Gadhafi.
Doanh nhân trong chính khách
Trong những ngày vẻ vang của năm 1969 - 1970, Muammar Gadhafi khi đó là một sĩ quan quân đội trẻ, đẹp trai và lôi cuốn, được giao nhiệm vụ quan trọng trong một cuộc đảo chính không đổ máu. Ông được Tổng thống Ai Cập thời bấy giờ Garmal Abdel Nasser đề cao. Thậm chí ngay sau cuộc đảo chính, Gadhafi đã được đặc cách thăng hàm từ đại uý lên đại tá và đảm nhiệm giải quyết sự bất bình đẳng kinh tế do sự thống trị bên ngoài. Đối với Tổng thống Nasser, đó là Kênh đào Suez, còn với Gadhafi, đó là dầu mỏ.
Một trữ lượng dầu mỏ lớn được phát hiện ở Libya trong thập niên 1950, nhưng việc khai thác nằm dưới sự kiểm soát của các công ty nước ngoài. Các công ty này tự áp mức giá có lợi cho người tiêu dùng nước họ và hưởng lợi nhuận từ một nửa doanh thu. Gadhafi không thể an lòng khi nhìn thấy tài nguyên nước mình được sử dụng để làm giàu cho nước ngoài. Ông yêu cầu đàm phán lại và đe doạ sẽ cho ngừng sản xuất nếu các công ty dầu mỏ từ chối: “Một dân tộc đã từng sống mà không có dầu mỏ trong 5.000 năm có thể một lần nữa sống mà không có nó trong vài năm để giành lại quyền lợi chính đáng của mình”.
Cuộc đàm phán thành công với Gadhafi và Libya trở thành quốc gia đang phát triển đầu tiên trên thế giới tự sản xuất được dầu mỏ. Các quốc gia khác cũng theo tiền lệ này và những năm 1970 là thời kì bắt đầu quả bom dầu mỏ Ả Rập. Là một nước có số dân ít nhất trong Châu Phi nhưng sản lượng dầu mỏ có thể theo kịp sản lượng của các quốc gia vùng Vịnh, thứ vàng đen này đã khiến Libya giàu lên nhanh chóng.
Ông Gadhafi (trái) thời còn trẻ.
Triết gia chính trị
Thay vì kiên trì với các giáo lý của chủ nghĩa dân tộc Ả Rập (Pan – Ả Rập) hay chạy theo những hào nhoáng của chủ nghĩa tiêu dùng vùng Vịnh, tính ưa sự thay đổi bẩm sinh của Đại tá Gadhafi đã dẫn ông và Libya đi theo con đường mới.
Sinh ra trong một gia đình du mục ở Bedouin năm 1942, Muammar Gadhafi là một con người thông minh, tháo vát, nhưng ông đã không nhận được một nền giáo dục toàn diện, ngoài việc học đọc kinh Koran và huấn luyện quân sự. Gadhafi đã thể hiện là một nhà lí luận chính trị hàng đầu, phát triển cái gọi là học thuyết phổ quát, được nêu trong cuốn “Sách Xanh” (Green Book) xuất bản năm 1975.
Học thuyết của Gadhafi đưa ra cách giải quyết các mâu thuẫn vốn có trong chủ nghĩa Tư bản và chủ nghĩa Cộng sản, để đưa thế giới bước vào cuộc cách mạng mới về kinh tế, chính trị, xã hội và giải phóng con người ở khắp nơi trên thế giới. Theo Gadhafi, giải pháp cho khủng hoảng của xã hội, không phải là một bộ máy chính quyền do nhân dân bầu – mà Gadhafi gọi là “chế độ độc tài” của đảng mạnh nhất – hay bất kì hệ thống chính trị nào hiện có, mà là việc thành lập một uỷ ban nhân nhân để điều hành mọi thứ.
Hệ thống mới này được trình bày sơ lược trong Sách Xanh dưới mô hình bánh xe, theo đó Quốc hội (vành ngoài bánh xe) bầu ra các Uỷ ban (vòng trong). Uỷ ban này bầu ra một Tổng bí thư xứng đáng và tin cậy (trục của bánh xe). Tuy nhiên, người dân Libya bị buộc tham gia vào các hội đồng nhân dân nhưng không hề được giao quyền hành hay ngân sách. Bất cứ ai nói về việc thay đổi hay chỉ trích chế độ sẽ bị tống vào tù.
Trên thực tế, đây là sự tập trung quyền lực theo mô hình kim tự tháp, trong đó gia đình Gadhafi và các đồng minh thân cận ở đỉnh kim tự tháp, nắm trong tay mọi quyền hành. Gadhafi ban hành hàng loạt các điều luật hà khắc với lí do duy trì an ninh, trong đó có luật cho phép trừng phạt tập thể, án tử hình dành cho bất kì ai tuyên truyền về việc thay đổi hiến pháp, và án chung thân cho những ai tung tin đồn làm tổn hại danh tiếng đất nước.
Trang phục quân đội cũng được phá cách với hình ảnh những nhà dân tộc chủ nghĩa nổi tiếng.
"Kẻ ngông” trên chính trường quốc tế
Gadhafi bị cáo buộc là đạo diễn vụ đánh bom một hộp đêm của quân đội Mỹ ở Berlin năm 1986. Mặc dù không có bằng chứng cụ thể, Tổng thống Mỹ Ronald Reagan đã ra lệnh không kích Tripoli và Benghazi nhằm giết Gadhafi. Cuộc trả đũa đã gây thiệt hại nặng cho Libya, khiến nhiều dân thường thiệt mạng, trong đó có cả con gái nuôi của Gadhafi, nhưng Gadhafi vẫn bình yên vô sự.
Sau sự kiện này, uy tín của Gadhafi ngày càng tăng trong những nước nằm trong chính sách ngoại giao “nặng tay” của Washington. Ông tiến hành chiến dịch bài đế quốc của mình ở phạm vi toàn thế giới, tài trợ các lực lượng quân sự và phong trào kháng chiến khắp mọi nơi và tổ chức một mạng lưới tình báo Libya toàn cầu. Đỉnh điểm của chiến dịch là vụ máy bay Pan-Am 103 thả xuống thị trấn Lockerbie của Scotland năm 1988 khiến 270 người cả trên không trung và dưới mặt đất thiệt mạng.
Không những vậy, Gadhafi luôn thể hiện cái “ngông” của mình mỗi lần xuất hiện trong những sự kiện quốc tế. Khi thì là trang phục nổi bật, khi thì là những bài phát biểu hoặc hành động dị thường. Gadhafi có một đội cận vệ gồm những cô gái đồng trinh xinh đẹp. Đội cận vệ này luôn làm xôn xao bầu không khí xung quanh không chỉ bởi trang điểm khéo léo, mà còn ở những trang phục thời trang, màu móng tay sơn cùng màu với báng súng và giày cao gót.
Gadhafi chưa bao giờ dọn vào ở trong dinh Tổng thống, mà luôn sống cho một chiếc lều được dựng lên theo phong cách du mục và trong lều hoàn toàn không có tivi. Chiếc lều cũng đồng hành cùng ông trong các chuyến công du nước ngoài. Ông cũng thường di chuyển bằng lạc đà thay vì bằng xe bọc thép.
Trong suốt những năm 2000, các buổi họp vốn rất trang trọng của hội nghị thượng đỉnh hàng năm của Liên đoàn Ả Rập luôn bị gián đoạn bởi những hành động khác thường của nhà lãnh đạo Libya, khi thì hút thuốc và nhả khói thuốc vào mặt người ngồi bên cạnh, khi thì ném những lời lăng mạ vào các nhà cai trị vùng Vịnh và người Palestin hoặc tuyên bố mình là vua của các vị vua ở châu Phi. Liên Hợp Quốc (LHQ) cũng có phen được chứng kiến cái “ngông” của Đại tá. Trong Hội nghị thường niên của LHQ 2010, Gadhafi đã có một bài phát biểu kéo dài 1h 36 phút trong khi thời gian cho phép chỉ là 10 phút. Vừa phát biểu Đại tá vừa xé và vò nát các trang trong Hiến chương LHQ.
Cuộc nổi dậy
Nhận ra những mâu thuẫn trong nội bộ Libya ngày càng lớn và nguy cơ một cuộc nội chiến là khó tránh khỏi, Gadhafi đề ra chính sách phân phối lại của cải, nhưng thực hiện theo tinh thần mua lòng trung thành hơn là thúc đẩy sự bình đẳng. Ông bảo trợ các công trình công cộng lớn, như dự án sông nhân tạo, một dự án bất khả thi có lẽ đã lấy nguồn cảm hứng từ kĩ thuật của người Bedouin cổ trong việc đưa nước ngọt từ mạch nước ngầm ở phía Nam đến phía Bắc khô cằn của Libya. Ông cũng “khoan hồng” hơn với những người sống lưu vong, cho phép họ có thể quay về Libya mà không lo sợ khủng bố hoặc tù đày.
Khi những cơn gió của cuộc nổi dậy bắt nguồn từ Tunisia bắt đầu thổi qua thế giới Ả Rập vào hồi 12/2010, bộ máy của Gaddafi đã không thể đứng vững trước làn sóng nổi dậy và sự phẫn nộ của người dân. Bạo động xảy ra khắp nơi. Các nhà lãnh đạo thế giới Ả rập cũng quay lưng lại và cáo buộc ông đã đặt lợi ích cá nhân lên trên lợi ích của nhân dân mình. Một số cảnh quay đầu tiên ghi lại cuộc nổi dậy ở Baenghazi cho thấy những người Libya trẻ tuổi tức giận đập phá một khối đá màu xanh lá cây đại diện cho học thuyết tự do giả tạo đã nô dịch người dân từ những năm 1970, cuốn Sách Xanh. Mùi hương của tự do và viễn cảnh có thể lật đổ Đại tá Gaddafi, cũng giống như vụ lật đổ Mubarak của Ai Cập và Ben Ali của Tunisia là động lực chính của những lực lượng nổi dậy, đặc biệt là ở phía Đông.
Một điều không tránh khỏi là Đại tá Gadhafi sẽ chiến đấu bằng tất cả những gì có trong kho vũ khí của mình để bảo vệ quyền lực. Không có gì trong quá khứ của ông cho thấy ông sẽ làm khác. Nhưng những ngày hoàng kim của ông ở New York, thủ đô các nước Châu Âu và thế giới Ả Rập cũng như những lý thuyết về “học thuyết phổ quát” trong Sách Xanh giờ đây đã lùi xa.
Vân Anh (theo BBC)
