Trong kinh tế học, khái niệm giá trị sử dụng của một vật phẩm là bao gồm các tính chất có ích, công dụng của vật đó có thể thỏa mãn một nhu cầu nào đó cho việc sản xuất hoặc cho sự tiêu dùng cá nhân. Tính có ích của một vật làm cho vật đó trở thành một giá trị sử dụng. Với một số vật có rất ít, số lượng hữu hạn, thì giá trị càng cao, càng được nhiều người khao khát săn lùng sở hữu.
Không nắm được quy luật cơ bản ấy, nên không ít người đã “ăn trái đắng” sau khi chạy theo trào lưu “lan đột biến”.
Hai năm trước đây, những chậu “lan đột biến” có thể được một nhóm người nào đó định giá vài tỷ đồng, giờ nằm chỏng chơ, chẳng ai mua. “Lan đột biến” một thời “đắt hơn vàng”, giờ chỉ lâm cảnh để đó cho đỡ trống vườn, coi như cây cảnh trong nhà.
Không ít hộ gia đình cố vay mượn để buôn lan đột biến mong làm giàu đã phải “nếm trái đắng”. Có những hộ đầu tư nhiều tỷ, nhưng giá lan lao dốc quá nhanh trong năm 2021, những cây từng được định giá cả trăm triệu giờ không ai mua, hoặc có người mua chỉ trả giá vài trăm nghìn đồng, nghĩa là có thể chưa đủ tiền chậu, chứ chưa nói tới công chăm sóc.
“Lan đột biến”, từng có lúc một chậu có thể được “định giá” bằng giá trị 1 ngôi nhà. Có thời điểm người mua xách giò lan từ “phiên đấu giá” lên xe, mọi người lẽo đẽo đi theo “như xem rước thánh”. Có sắp đặt lừa đảo hay không thì chưa rõ, nhưng tâm lý đám đông thì đã bị đánh trúng. Thời điểm “sốt” giá, buôn “lan đột biến” giống như một hành động đầu cơ trên thị trường rủi ro kiểu bong bóng. Nó giống như trò chơi truyền lửa, truyền qua truyền lại giữa những người buôn, người nào nhận lửa cuối cùng thì sẽ bị bỏng tay. Cũng đã có những vụ án buôn bán “lan đột biến” rởm, phải đền tiền, thậm chí phải đi tù.
“Cơn sốt lan đột biến thoái trào”, nhưng với một số người chơi và buôn, vẫn không chịu hiểu nguyên nhân bị “thổi giá”; mà cho rằng do ảnh hưởng của hai năm dịch bệnh khiến các buổi gặp gỡ, giao lưu của những người có nhu cầu buôn bán, trao đổi tạm ngưng. Sau dịch, mọi người đều thắt chặt chi tiêu, đầu tư, không còn mặn mà với những thú chơi xa xỉ. Thậm chí có ý kiến kỳ vọng “lan đột biến” sẽ quay lại giá trị ban đầu, là “thú chơi dành cho người thực sự đam mê và yêu cái đẹp”.
Sự thật thì nói như một lãnh đạo Cục Trồng trọt (Bộ NN&PTNT), “lan đột biến” hiện đang thể hiện đúng giá trị thật, không có chuyện rớt giá. Trong các giai đoạn trước, loại cây này đã bị “thổi giá”, vượt quá giá trị thực để trục lợi, gây lũng loạn thị trường và các cơ quan quản lý đã có những biện pháp can thiệp đưa giá lan về mức bình thường, hướng đến thú chơi lành mạnh. Có thể kể đến động thái Tổng cục Thuế (Bộ Tài chính) yêu cầu các Cục Thuế thực hiện công tác quản lý thuế với giao dịch mua bán “lan đột biến” trên địa bàn và các tổ chức, cá nhân có liên quan theo quy định pháp luật. Trong quá trình thực hiện nếu có phát hiện dấu hiệu vi phạm pháp luật thì chuyển cơ quan chức năng xử lý đúng quy định pháp luật.
Bộ NN&PTNT cũng từng hướng dẫn người chơi lan thành lập Hiệp hội theo quy định pháp luật. Tổ chức này có trách nhiệm định hướng phát triển nghề lan, đưa ra những định giá giá trị thật, thậm chí đứng ra làm trung gian định giá, tránh những chiêu trò “thổi phồng” nâng giá. Nhưng thực tế, sau hướng dẫn này, có mấy người dám đứng ra thành lập?
Bài học “lan đột biến” cho thấy người kinh doanh, sản xuất, đầu tư hay sử dụng cần phải tỉnh táo trước những chiêu trò nâng giá, cần có những phân tích chính xác, dựa trên thực tế. Nếu những giò “lan đột biến” có tính chất độc bản, lịch sử thì có thể có giá tiền tỷ. Nhưng nếu chỉ là sản phẩm hàng hóa có thể nhân bản dễ như trồng rau, sớm muộn vật đó cũng phải trở về đúng giá trị thực. Những giao dịch không minh bạch, giá trị sử dụng không rõ ràng, không phổ quát cho toàn xã hội, chỉ do một số người chạy theo trào lưu, như “lan đột biến”; sớm muộn cũng bị triệt tiêu.
