Theo các nhà khoa học, trên sông Lô, sông Gâm chảy qua địa phận tỉnh Tuyên Quang có rất nhiều loại cá đặc sản quý hiếm. Do đặc điểm sông ở đây có độ dốc lớn, vận tốc dòng nước chảy xiết qua nhiều dải đá ngầm.
Vào mùa mưa nước sông có màu phù sa, còn mùa khô nước trong xanh. Để thích ứng với đặc điểm sống này, các loài cá sống ở đây thường rất khỏe, khả năng bơi, di chuyển vượt thác rất tốt. Thường thì cá sông có đặc điểm giống nhau là đầu nhọn, mình thon dẹp, dài. Thịt cá chắc, dai, thơm ngon hơn cá nuôi trong các ao hồ nước tĩnh.
Từ xa xưa sông Lô, sông Gâm nổi tiếng với hai loài cá tiến Vua là cá Dầm xanh và cá Anh vũ. Trước kia hai loài cá này có rất nhiều trên sông. Nhưng do bị đánh bắt, môi trường sống thay đổi nên sản lượng không còn nhiều.
Cá Dầm xanh là một loài cá thuộc họ cá chép, thường sống ở tầng đáy của sông ở những dải đá ngầm. Thức ăn của cá là các loại tảo, mùn bã hữu cơ, động vật không xương sống cỡ nhỏ ở đáy sông. Cá di cư theo mùa, theo độ trong của nước, khi nước đục cá thường ở trong hang.
Đây là một loài cá quý có xương mềm, thịt ngọt, đặc biệt bộ trứng bùi ngầy ngậy rất hấp dẫn. Không như nhiều loại cá khác thường chỉ ngon khi có kích cỡ lớn, thịt cá dầm xanh ngon từ lúc con cá nhỏ như đầu ngón tay cho tới cỡ lớn có trọng lượng trung bình 6-7kg.
Trên sông Lô, sông Gâm còn có loài cá Anh vũ cũng rất nổi tiếng. Theo sử tích, cá Anh vũ đã được dùng để tiến vua từ thời Hùng Vương thứ ba. Loài cá này có điểm đặc trưng dễ nhận ra là phần miệng loe ra như mũi lợn.
Thịt cá Anh vũ trắng, quánh chắc và có hương vị thơm ngon đặc biệt. Theo quan niệm dân gian, thịt loài cá này tính mát, có thể chữa một số loại bệnh tính nhiệt. Cặp môi cũng là phần ngon nhất của cá Anh vũ vì được cấu tạo từ sụn, tạo cảm giác giòn sật khi nhai.
Các dân chài cho biết, ngoài hai loại cá tiến vua trên, còn có cá Chiên - loài cá da trơn được mệnh danh “chúa tể lòng sông” vì bản tính hung dữ. Cá có thể đạt tới trọng lượng 50-60kg khi trưởng thành. Thịt cá Chiên rất ngon, nhưng loài cá này nổi tiếng nhờ bộ lòng to, dày như dạ dày lợn, giòn sần sật, là đặc sản dùng để dâng lên các bậc vua chúa.
Hiện nay, để bảo vệ các loài cá quý trên sông Lô, sông Gâm trước nguy cơ cạn kiệt, tuyệt chủng, Sở Khoa học và Công nghệ phối hợp với Trung tâm Thủy sản Tuyên Quang nhân giống thành công hầu hết các loài giống cá quý trên.
Một là để thả về môi trường sống tự nhiên và chuyển giao cho nông dân nuôi phát triển kinh tế gia đình. Ngư dân các làng vạn chài cũng đã ý thức về điều này, hạn chế đánh bắt cá vào mùa sinh sản, không bắt cá con…
