Đồng dao - Đi tìm di sản tuổi thơ xưa trong thời hiện đại

Những bài học đầu đời từ câu hát, bài thơ

Đồng dao là những câu hát, bài thơ dân gian được trẻ em truyền miệng qua bao thế hệ, trở thành một phần không thể thiếu của tuổi thơ người Việt. Trong xã hội Việt Nam xưa, đồng dao hiện diện như một phần không thể thiếu trong đời sống của trẻ em. Phần lớn các bài đồng dao đều có kết cấu ngắn gọn, nội dung gần gũi, dễ hiểu, đặc biệt là được gieo vần nên rất dễ thuộc, dễ nhớ.

Đồng dao bao gồm nhiều loại: các bài hát, câu hát trẻ em, lời hát trong các trò chơi, bài hát ru em… Thường gặp nhất là các bài đồng dao gắn liền với các trò chơi của trẻ. Tuy chỉ được lưu truyền qua các thế hệ bằng phương thức truyền miệng, nhưng đồng dao và các trò chơi gắn liền với đồng dao đã mang lại cho trẻ em đời sống tinh thần phong phú, những cảm xúc vui tươi, hồn nhiên, trong sáng cũng như một môi trường giáo dục mang tính học tập cộng đồng.

Không chỉ như thế, đồng dao còn chính là những bài học cuộc sống đầu đời của trẻ thơ. Qua những câu hát giản dị nhưng giàu ý nghĩa, trẻ em không chỉ học cách vui chơi mà còn được truyền dạy về thiên nhiên, con người, văn hóa, lịch sử và nhân sinh quan.

Các bài đồng dao như "Nu na nu nống", "Chi chi chành chành", "Rồng rắn lên mây" hay "Thả đỉa ba ba" đã từng gắn liền với những trò chơi tập thể, giúp trẻ hình thành kỹ năng giao tiếp, tinh thần đoàn kết, hiểu biết về cuộc sống qua những lời hát mộc mạc nhưng thấm đẫm chất liệu văn hóa Việt.

Những bài đồng dao gắn bó với tuổi thơ của nhiều thế hệ xưa. (Ảnh: Kim Đồng)

Ví dụ như, thông qua các bài đồng dao như “Con gà cục tác lá chanh/Con lợn ủn ỉn mua hành cho tôi…”, “Bắt được cua bấy đem về nấu canh/Băm tỏi băm hành, xương sông lá lốt”, các em hiểu về thường thức bữa ăn hàng ngày, hay “Ông thầy có sách/Thợ ngạnh có dao/Thợ rèn có búa…”, “Ai cày ruộng nuôi trâu/Ai trồng dâu nuôi tằm/Ai hay nằm nhịn đói” chính là những bài học đầu đời về nghề nghiệp trong cuộc sống, về tình yêu lao động.

Hoặc bài đồng dao “Nu na nu nống, cái bống nằm trong, con ong nằm ngoài/củ khoai chấm mật/Phật ngồi Phật khóc/Con cóc nhảy ra/Con gà cục tác/Nhà bác nấu xôi/Nhà tôi nấu chè”, kết hợp với trò chơi đập chân, đập tay vừa mang tính rèn luyện phản xạ, vận động đầy vui nhộn cho trẻ, mà còn lồng ghép hình ảnh dân dã, gần gũi, mang theo triết lý về sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên. Trong các bài đồng dao liên quan đến đếm số, trẻ còn được học cách đếm từ khi chưa đến trường học.

Qua những câu hát đồng dao, trẻ em học được nhiều giá trị văn hóa dân tộc. Các bài đồng dao thường sử dụng các hình ảnh quen thuộc từ cuộc sống nông thôn như cây đa, con diều, đồng ruộng, con cá, hay hình tượng các loài vật gần gũi như gà, chó, mèo. Những hình ảnh này không chỉ giúp trẻ nhận diện thế giới xung quanh mà còn tạo nên sự gắn kết sâu sắc với môi trường sống, lịch sử và văn hóa của dân tộc.

Ngoài ra, đồng dao còn có vai trò giáo dục trẻ về đạo đức, nhân cách qua những bài học ẩn trong lời hát. Những câu hát đôi khi ngắn gọn nhưng lại thể hiện sự răn dạy, truyền tải triết lý sống giản dị, gần gũi, như cách đối xử với người lớn tuổi, cách sống lạc quan, hay những bài học về lòng dũng cảm, sự kiên nhẫn.

Chính vì thế, nhiều nhà nghiên cứu cho rằng, đồng dao chính là bài học văn hoá cơ bản đầu tiên cho trẻ, là những bài học không chính thức mà các bậc cha mẹ, ông bà truyền dạy cho con cháu thông qua các trò chơi dân gian. Nhờ cấu trúc vần điệu đơn giản, dễ thuộc, đồng dao khuyến khích trẻ tập nói, tập hát theo cách tự nhiên, giúp trẻ tiếp thu từ ngữ một cách nhanh chóng. Với sự đơn giản và lặp đi lặp lại, những câu hát đồng dao không chỉ dễ nhớ mà còn giúp trẻ làm phong phú vốn từ vựng, phát triển khả năng tư duy và làm giàu trí tưởng tượng, giúp phát triển ngôn ngữ và khả năng diễn đạt của trẻ.

Đi tìm câu hát đồng dao xưa giữa xã hội hiện đại

Mới đây, tại TP Hồ Chí Minh đã diễn ra buổi trò chuyện về chủ đề “Đồng dao và trò chơi dân gian Việt Nam” với sự có mặt của nhà nghiên cứu Huỳnh Ngọc Trảng. Theo ông Huỳnh Ngọc Trảng, đồng dao có nhiều giá trị trong đời sống tinh thần người Việt. Cuối thế kỷ XIX, Trương Vĩnh Ký đã từng đưa đồng dao vào chương trình giáo dục trẻ con.

Ông Huỳnh Ngọc Trảng cho biết: "Khi chơi, trẻ có cơ hội học hỏi trong nhóm bạn, phát triển tri thức về vần điệu, ngôn ngữ nói, cách đếm số học, khả năng xử lý các vấn đề gặp phải... Những bài đồng dao mang sự hồn nhiên, tinh thần rất vô tư của trẻ con. Chúng hấp dẫn, nuôi dưỡng nhiều thế hệ lớn lên, rồi đi vào ký ức của biết bao người dân Việt".

Đồng dao gắn liền với trò chơi tuổi thơ. (Ảnh: ST)

Tuy nhiên, khi cuộc sống thay đổi và công nghệ hiện đại dần chiếm ưu thế, đồng dao ngày nay đang dần mất đi vị thế vốn có trong đời sống của trẻ em. Ngày trước, khi đi qua các khoảng sân, ngôi nhà, các xóm nhỏ dù ở thành thị hay nông thôn, người ta dễ dàng nghe các bài đồng dao quen thuộc vang lên từ những cánh môi trẻ thơ, lẫn trong tiếng cười đùa ríu rít.

Xã hội ngày càng hiện đại, sự phát triển của công nghệ số mang lại nhiều tiện ích, nhưng đồng thời làm mai một đi một phần giá trị truyền thống của văn hóa dân gian. Trẻ em ngày nay ít có cơ hội trải nghiệm những trò chơi tập thể ngoài trời, thay vào đó là những giờ ngồi trước màn hình điện thoại, máy tính bảng.

Giờ đây, những trò chơi dân gian, những buổi tụ tập hát đồng dao đã dần bị thay thế bởi các thiết bị điện tử, các chương trình giải trí trên mạng xã hội hay các trò chơi điện tử. Trẻ em hiện nay không còn thuộc nhiều bài đồng dao như thế hệ trước và những giá trị văn hóa, giáo dục mà đồng dao mang lại dường như đang bị lãng quên. Những câu hát đồng dao đang có nguy cơ dần trở thành một ký ức xa xôi và những bài học giản dị từ tuổi thơ xưa cũng vì thế mà bị lu mờ.

Trước thực trạng này, câu hỏi đặt ra là liệu đồng dao có còn chỗ đứng trong cuộc sống hiện đại? Câu trả lời nằm ở chính những nỗ lực của cộng đồng và gia đình trong việc giữ gìn và truyền lại những giá trị văn hóa truyền thống cho thế hệ trẻ. Đồng dao không chỉ là những lời ca, tiếng hát đơn thuần, mà còn là một phần của bản sắc dân tộc, một di sản văn hóa quý báu cần được bảo tồn.

Nhiều trường mầm non hiện nay chú trọng đưa đồng dao kết hợp các trò chơi vào giáo trình dạy học cho trẻ nhỏ. (Nguồn: MN An Bình)

Hiện nay, nhiều trường mầm non đã đưa các bài hát, trò chơi đồng dao vào trong giáo dục trẻ. Tại các giáo trình giảng dạy, nhiều cô giáo mầm non cũng khá chú trọng đến việc áp dụng đồng dao làm trò chơi vận động, trò chơi kĩ năng cho trẻ nhỏ. Có thể nói, việc khuyến khích trẻ em tham gia vào các hoạt động ngoài trời, những trò chơi tập thể kết hợp với đồng dao là một cách để giúp trẻ phát triển cả về thể chất lẫn tinh thần.

Những buổi sinh hoạt cộng đồng, những giờ học ngoại khóa với chủ đề đồng dao sẽ giúp trẻ em tiếp cận và yêu thích những giá trị văn hóa truyền thống. Đồng thời, việc sử dụng đồng dao trong các chương trình giáo dục, giúp trẻ hiểu thêm về nguồn cội, về tình yêu quê hương, đất nước, cũng là cách để chúng ta bảo tồn và phát huy giá trị của đồng dao trong đời sống hiện đại.

Như thế, việc đồng dao còn tồn tại trong đời sống hay không, có luôn gắn liền với tuổi thơ trẻ nhỏ hay không còn phụ thuộc vào nỗ lực những bậc người lớn chúng ta. Hiểu biết, trân trọng giá trị của đồng dao, biết cách giữ gìn và bảo tồn cho thế hệ sau thì đồng dao sẽ còn sống mãi, như một nhịp cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, như một công cụ vui chơi và học tập cho trẻ nhỏ, như một phần hành trang đẹp đẽ mà mỗi người mang theo trong cuộc đời.