Sức bật từ công nghệ và niềm đam mê của người trẻ
Trong bối cảnh cách mạng công nghệ bùng nổ, việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống đang đứng trước những thách thức lớn nhưng cũng mở ra vô vàn cơ hội mới. Tận dụng ưu thế công nghệ, nhiều bạn trẻ đã tiên phong thực hiện những dự án ý nghĩa nhằm bảo tồn giá trị văn hóa dân tộc theo cách hiện đại và gần gũi hơn với công chúng. Một ví dụ tiêu biểu là dự án “Về làng” do anh Ngô Quý Đức sáng lập, với mục tiêu lan tỏa nghề thủ công truyền thống tới cộng đồng rộng lớn hơn. Kể từ năm 2020, trang web velang.vn liên tục cập nhật thông tin về các làng nghề truyền thống ở Hà Nội, Hải Dương, Nam Định, Huế… trở thành một địa chỉ quen thuộc cho những ai yêu thích tìm hiểu văn hóa nhưng chưa có điều kiện đến tận nơi.
Cũng năm 2020, nhóm bạn trẻ thuộc thế hệ Gen Z đã ra mắt dự án Trường Ca Kịch Viện, xây dựng một bảo tàng trực tuyến về nghệ thuật sân khấu dân gian Việt Nam. Các loại hình truyền thống như rối nước, chèo, tuồng, cải lương; hay những nét diễn xướng đặc thù như hát bả trạo, hát ổi lỗi, trò xuân phả… đều được số hóa và trình bày sống động trên mạng xã hội với đồ họa bắt mắt và nội dung dễ tiếp cận. Đặc biệt năm 2022, dự án này đã tạo dấu ấn khi tổ chức triển lãm “Bắc nhịp tang bồng”, tích hợp công nghệ hiện đại vào trình diễn văn hóa truyền thống – từ phim tài liệu “Đoạn trường vinh hoa” đến phim 3D kết hợp giữa biểu diễn truyền thống và âm nhạc điện tử.
Gần đây, dự án “Nét Việt Nam” ra đời, mang đến một luồng gió mới với các video kể chuyện văn hóa qua góc nhìn hiện đại, phù hợp với thị hiếu giới trẻ. Những sản phẩm được đầu tư bài bản về nội dung và kỹ thuật, chia nhỏ thành các clip ngắn phù hợp với nền tảng như TikTok, YouTube, Threads… nhờ vậy thu hút đông đảo người xem và tương tác. Ngoài ra, những sáng kiến khác như chuỗi chương trình nghệ thuật của nhóm Hiếu Văn Ngư trên các nền tảng mạng xã hội, hay dự án Ỷ Vân Hiên chuyên phục dựng cổ phục bằng công nghệ in hiện đại, đều cho thấy xu hướng “bắt sóng” thị hiếu khán giả trẻ trong kỷ nguyên nội dung số.
Rõ ràng, thế hệ trẻ đang và sẽ tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc, với sự hỗ trợ mạnh mẽ của công nghệ hiện đại và sự dẫn dắt của các thế hệ đi trước.
Cơ hội và thách thức trong lĩnh vực sáng tạo nghệ thuật
Công nghệ AI cũng đang từng bước định hình lại cách thức mọi người tiếp cận và sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa, nghệ thuật. Nếu trước đây, nghệ thuật gắn liền với cảm xúc, trực giác và sự rung động sâu sắc của con người, thì hiện nay, AI nổi lên như một công cụ hỗ trợ đắc lực - từ bảo tồn di sản, phục dựng giá trị văn hóa truyền thống cho đến mở ra những chân trời mới về khả năng sáng tạo. Tuy nhiên, song hành với cơ hội to lớn ấy là vô vàn thách thức, nhất là về đạo đức, định kiến thuật toán và bất bình đẳng trong tiếp cận công nghệ.
Một trong những đóng góp nổi bật của AI là khả năng bảo tồn và số hóa di sản văn hóa. Nhờ công nghệ quét 3D, xử lý hình ảnh và mô hình hóa không gian, con người đã có thể tái hiện các di tích lịch sử với độ chính xác ấn tượng. Đơn cử, dự án Google Arts & Culture đã số hóa hàng triệu tác phẩm nghệ thuật, hiện vật và di tích trên toàn cầu, mang đến cơ hội chiêm ngưỡng cho hàng triệu người chỉ với một cú nhấp chuột. Tại Việt Nam, AI đã được ứng dụng trong việc số hóa những công trình quan trọng như Hoàng thành Thăng Long, góp phần lưu giữ và truyền tải giá trị lịch sử cho thế hệ mai sau. Ngoài ra, công nghệ xử lý ngôn ngữ tự nhiên còn hỗ trợ giải mã các văn bản cổ, điển hình là việc ứng dụng AI để giải mã ngôn ngữ Linear B của Hy Lạp cổ đại, mở ra nhiều phát hiện mới về nền văn minh này.
Trong lĩnh vực nghệ thuật thị giác, AI đang tạo ra những chuyển động mạnh mẽ. Các thuật toán như DeepDream hay DALL-E có khả năng biến những mô tả chữ viết thành hình ảnh sinh động, đầy sức sáng tạo. Minh chứng rõ nét là bức tranh "Edmond de Belamy" do AI sáng tác từng được bán đấu giá hơn 400.000 USD, khẳng định rằng công nghệ này không chỉ dừng lại ở mức thử nghiệm mà thực sự đã tạo ra giá trị kinh tế và nghệ thuật. Ở lĩnh vực âm nhạc, AI không chỉ tham gia vào quá trình sáng tạo mà còn tối ưu hóa sản xuất. Công cụ AIVA đã được sử dụng để sáng tác nhạc giao hưởng, làm nhạc nền cho phim và trò chơi điện tử. Đặc biệt, AI góp phần hoàn thiện bản giao hưởng số 10 dang dở của Beethoven - một dự án giàu tham vọng nhằm tái hiện tinh thần và dấu ấn của thiên tài âm nhạc này. Trong lĩnh vực kiến trúc, AI hỗ trợ thiết kế các công trình với độ chính xác cao, tối ưu hóa không gian và tiết kiệm năng lượng. Công cụ như Grasshopper đã giúp kiến trúc sư hiện thực hóa nhiều ý tưởng vừa hiện đại vừa bền vững.
Dẫu vậy, sự phát triển mạnh mẽ của AI cũng đặt ra nhiều vấn đề nhức nhối. Trong đó, vấn đề bản quyền và đạo đức sáng tạo vẫn đang là dấu hỏi lớn. Tác phẩm do AI tạo ra thuộc về ai - nghệ sĩ, lập trình viên hay tổ chức phát triển AI? Câu hỏi này chưa có câu trả lời thỏa đáng và cần được giải quyết bằng các quy định pháp lý rõ ràng hơn trong tương lai.
Phát huy sự đa dạng văn hóa toàn cầu
Công nghệ AI ngày càng khẳng định vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy sự đa dạng văn hóa trên toàn cầu. Không đơn thuần là một công cụ kỹ thuật, AI đang mở ra những phương thức mới để lưu giữ và tái hiện các giá trị văn hóa, đặc biệt là những di sản và ngôn ngữ đang có nguy cơ mai một.
 |
Công nghệ AI ngày càng khẳng định vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy sự đa dạng văn hóa trên toàn cầu. (Ảnh: Tạp chí Lý luận Chính trị) |
Với khả năng ghi chép, phân tích và phục dựng, AI đã giúp khôi phục các ngôn ngữ truyền miệng chưa từng có hệ thống chữ viết chính thức. Một ví dụ tiêu biểu là dự án hợp tác giữa Chính phủ Iceland và OpenAI, sử dụng GPT-4 để bảo tồn phương ngữ Iceland, góp phần duy trì bản sắc văn hóa dân tộc giữa bối cảnh toàn cầu hóa. Một điển hình khác là dự án AINU-GO AI của Đại học Kyoto (Nhật Bản) ra mắt năm 2020 nhằm bảo tồn tiếng Ainu - ngôn ngữ của dân tộc thiểu số ở Hokkaido và Okinawa vốn đang đứng trước nguy cơ biến mất theo cảnh báo của UNESCO từ năm 2009. Nhờ dữ liệu âm thanh thu thập từ người bản địa, hệ thống AI đã tái hiện đến 94% âm vị và 80% từ vựng, góp phần khôi phục tiếng nói gần giống với giọng gốc.
Các tập đoàn công nghệ lớn cũng tích cực tham gia vào công cuộc này. Microsoft, thông qua chương trình Di sản Văn hóa, đã phát triển những công cụ AI hỗ trợ cộng đồng bảo tồn và phát triển di sản bằng công nghệ hiện đại, mở rộng tiếp cận tới nhiều nhóm dân cư trên thế giới.
Tuy nhiên, song song với nỗ lực bảo tồn là những thách thức về tính đa dạng văn hóa. Hiện nay, phần lớn các mô hình AI, dù có thể xử lý hàng trăm ngôn ngữ, vẫn chủ yếu được huấn luyện trên dữ liệu tiếng Anh hoặc văn hóa phương Tây. Điều này tiềm ẩn nguy cơ tạo ra sự thiên lệch văn hóa, làm suy giảm bản sắc của những nền văn hóa nhỏ hơn. Thông qua quá trình tương tác ngày càng phong phú với người dùng toàn cầu, các hệ thống AI như ChatGPT đang từng bước tích hợp thêm ngữ cảnh và đặc điểm văn hóa đa dạng hơn, góp phần hạn chế nguy cơ “đồng hóa văn hóa”.
Trong tương lai, để AI thực sự phát huy vai trò tích cực trong lĩnh vực văn hóa nghệ thuật, các chuyên gia nhấn mạnh tầm quan trọng của việc phối hợp chặt chẽ giữa công nghệ và con người. AI cần được coi là công cụ hỗ trợ sáng tạo, giúp nghệ sĩ khám phá những hướng đi mới mà không làm mất đi giá trị con người. Song song đó, việc xây dựng các bộ dữ liệu đa dạng và cập nhật thường xuyên sẽ giúp AI phản ánh đúng sự phong phú của các nền văn hóa khác nhau.
Hợp tác quốc tế giữa các tổ chức văn hóa và công nghệ sẽ là “chìa khóa” để lan tỏa giá trị nghệ thuật toàn cầu một cách công bằng và bền vững. Với tiềm năng to lớn, AI chắc chắn sẽ tiếp tục đồng hành cùng văn hóa nghệ thuật, nhưng điều quan trọng nhất là con người cần làm chủ công nghệ này một cách tỉnh táo và có trách nhiệm, bảo đảm rằng sự phát triển văn hóa không chỉ phong phú về lượng mà còn sâu sắc về tinh thần và nhân văn.
