 |
Tranh thờ được sử dụng trong các nghi lễ quan trọng của người Dao. Ảnh: Quang Duy |
Người Dao đã sinh sống trên cao nguyên Sìn Hồ cách đây cả trăm năm, tuy nhiên, trước khi có sự định cư này, họ đã trải qua quá trình di cư và ly tán trong một thời gian dài. Không có nơi thờ phụng cố định như đình, thờ, miếu, mạo, người Dao đã sử dụng tranh thờ, mặt nạ giấy như một hình thức ghi lại ký ức một cách chính thống. Những bức tranh thờ, mặt nạ giấy vì vậy có vai trò đặc biệt quan trọng, phục vụ cho các nghi lễ tâm linh quan trọng trong cộng đồng người dân tộc Dao.
Ngày nay, trong các phong tục, tập quán truyền thống của người Dao như: thờ tổ tiên, cúng rừng, thờ thần, các nghi lễ như cấp sắc, hiếu hỉ đều cần sử dụng tranh thờ, mặt nạ giấy. Với người Dao, đây là sợi dây kết nối đời sống của họ với thế giới tâm linh vô hình.
Tranh thờ cổ của người Dao ẩn chứa nhiều kiến thức uyên thâm, về mối quan hệ nhân sinh giữa con người với thiên nhiên vũ trụ, lịch sử dân tộc và nhiều giá trị về văn hóa, được lưu giữ trong nhiều bộ tranh cổ khác nhau. Đối với các thầy cúng phải có 3 tấm tranh căn bản, được gọi là bộ tranh tam thần, để dùng trong các lễ tế, bao gồm: tranh Tổ tông (Tổng đàn), tranh Tiểu Hải Phan và tranh Thái Úy.
Trong đó, tranh Tổ tông là tổng hợp các vị thần linh, là nguồn gốc, tổ tông của Đạo giáo; đồng thời, tranh biểu thị cho chín tầng trời, chín cõi theo vũ trụ quan của tôn giáo này. Tranh Tiểu Hải Phan là vị thần biển, thần nước, thần hộ mang cho dân tộc Dao. Trái lại, tranh Thái Úy là vị quan trời, giúp Ngọc Hoàng cai quản mạng sống, ban phúc, giáng họa cho loài người, đồng thời giúp các thầy cúng, thầy Tam Nguyên trong các nghi lễ tôn giáo theo tín ngưỡng của người Dao.
Bên cạnh đó, mỗi gia đình người dân tộc Dao cũng thường treo tranh thờ trong nhà, có nhiều bức đã được lưu truyền hàng trăm năm. Chủ đề trên các bức tranh là sự tích về Bàn vương (Thủy Tổ của các dòng họ người Dao), Bàn hồ, Qua sơn bảng văn, cùng hình ảnh về các vị thần cây, thần sông, thần núi... Nhiều bộ tranh cổ có nội dung kể về hành trình di cư, mở đất của dân tộc Dao.
Cùng với tranh thờ, mặt nạ giấy là vật dụng tế lễ bắt buộc phải có của thầy cúng khi thực hiện các nghi lễ quan trọng. Hình mặt nạ mô phỏng các vị thần, sẽ được các thầy cúng đeo trên trán khi cử hành những lễ nghi quan trọng.
Điểm đặc biệt trong tranh thờ, mặt nạ giấy của người Dao là được tạo nên hoàn toàn bằng thủ công, theo nhãn quan của từng nghệ nhân, nên mỗi bức tranh, mỗi bộ tranh hoàn toàn là một tác phẩm độc nhất. Họ chọn ngày, giờ khai bút, vẽ tay từng nét, không dùng khuôn in như tranh Đông hồ của người miền xuôi. Chính điểm khác biệt này cùng giá trị tâm linh đã khiến mỗi bộ tranh thờ, mặt nạ giấy, dù mới hay cũ đều có giá trị cao.
Để tạo nên những bộ tranh thờ, mặt nạ giấy phục vụ đời sống tâm linh, các nghệ nhân phải trải qua quá trình dài học tập nghiêm khắc. Người nghệ nhân làm tranh thờ phải biết đọc thư tịch cổ, am hiểu về văn hóa, mầu sắc, khoa học, thiên văn... Để có thể được thực hiện các bộ tranh thờ, mặt nạ giấy, người nghệ nhân buộc phải có đời sống tinh thần trong sạch, nếu không dù tay nghề cao cũng không được làm. Theo quan niệm của người Dao, tranh thờ hay mặt nạ sẽ không linh nghiệm nếu người tạo ra nó vi phạm các quy tắc về chuẩn mực đạo đức. Những điều này đã khiến các thầy mo, các nghệ nhân làm tranh buộc phải giữ mình trước những cám dỗ từ cuộc sống đời thường.
Trong các nghi lễ của người Dao, bà con trong họ, người dân trong bản đều tụ hội đông đủ. Khi các bức tranh được treo lên tường, người thụ lễ mang mặt nạ nhảy múa, người lớn tuổi sẽ cùng chỉ cho đám trẻ biết về nội dung ý nghĩa của các bức tranh, các biểu tượng họa tiết trên mặt nạ.
Với đồng bào người Dao tại Sìn Hồ, mỗi bức tranh thờ được treo lên, mỗi chiếc mặt nạ giấy được sử dụng, như mở ra những ký ức truyền thừa, nhắc nhớ về những câu chuyện cổ xưa. Đồng thời cũng là vật dụng lưu giữ những câu chuyện để răn dạy cho thế hệ sau luôn sống hướng thiện, gìn giữ những giá trị nhân văn, tốt đẹp của người Dao từ bao đời. Chính vì lẽ đó, mà nét văn hóa tranh thờ, mặt nạ giấy, được con người nơi đây duy trì, bảo tồn cho đến ngày nay.
